„NARUŠAVALI SU UGLED” Pre 120 godina prevratom Srbija se rešila Obrenovića

Oficiri zaverenici ubili su tada u rano jutro u Beogradu, u tadašnjem dvoru, poznatom kao Stari konak, kralja Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu.

Bio je to rezultat široke zavere grupe oficira i istaknutih političara, koji su se čvrsto opredelili da uklone kraljevski par za koji su bili uvereni da narušava ugled i budućnost Srbije.

Kralj Aleksandar na vlast je došao 1889. posle abdikacije oca, kralja Milana, ali su zemljom zbog maloletstva vladara upravljali namesnici. Preuzeo je vlast državnim udarom 1893. Zbog ženidbe 1900. dvorskom damom njegove majke kraljice Natalije, Dragom, sukobio se sa ocem i navukao na sebe opšte nezadovoljstvo.

Bio je to zapravo krvav državni udar kojim je uklonjena dinastija Obrenović koja je vladala Srbijom tokom većeg dela 19. veka. Broj žrtava je bio mnogo veći, stradalo je više ministara, vojnih lica, kraljičina braća, i drugi. 

Glavne ličnosti vojnog dela zavereničke grupe bili su Dragutin Dimitrijević Apis, tada pešadijski poručnik i Antonije Antić konjički poručnik. U najranijem oficirskom zavereničkom jezgru, koje se okupilo leta 1900. godine, bili su i poručnik Milan Marinković i potporučnik Nikodije Popović, sa još trojicom drugova.

Antić je potom kontaktirao Đorđa Genčića, s kojim je bio u rodu, uglednog političara, bivšeg ministra, bliskog saradnika kralja Milana. Tako je potom okupljena grupa uticajnih političkih ličnosti, poslovnih ljudi (poput Nikole Hadži Tome) kao i visokih oficira poput potpukovnika Petra Mišića ili pukovnika Mašina.

Zaverenici su noću 10. na 11 jun (28. na 29. maj, po starom julijanskom kalendaru) prodrli u dvor, negde oko dva sata, namerni da uklone kraljevski par. Potraga je trajala do pred zoru. Po uklanjanju kralja i kraljice, na scenu je stupilo političko krilo zavere, tako da je brzo obrazovan novi kabinet i obelodanjeno da se na presto Srbije pozivaju Karađorđevići.

Tragični kralj Aleksandar navukao je omrazu ženidbom sa Dragom, udovom inženjera Mašina, koja je bila više od deset godina starija od kralja. Takav brak delovao je nepojmljivo u to vreme kada su se vladari obavezno venčavali iz vladarskih kuća. Draga jeste bila iz ugledne obrenovićevske kuće Lunjevica, ali je brak te vrste bio društveno nemoguć. Među građanstvom Srbije mišljenja su bila podeljena, bilo ih je koji su držali da se kraljeva volja i u tom domenu ima poštovati, ma kakvi bili standardi na evropskim dvorovima.

Ono međutim što je situaciju učinilo dodatno tragičnom bila je lažna trudnoća kraljice Drage, zbog čega je Srbija postala predmet ismevanja u štampi evropskih zemalja.

Konačni prelomni moment je verovatno bila smrt kralja Milana početkom 1901, u Beču, kada je postalo nesumnjivo da na kralja Aleksandra više niko ne može da presudno utiče, odnosno na dalji razvoj prilika u zemlji, a u prilog kuće Obrenović. Istina, kralj Milan je zapravo digao ruke od svega ranije, duboko razočaran venčanjem kralja Aleksandra i Drage leta 1900. Isto je učinila i kraljica Natalija koja se već dugo nalazila u Francuskoj.

Isto tako, samovoljna i hirovita vladavina kralja Aleksandra i inače je proizvela brojne neprijatelje. Devetnaestovekovna Srbija uostalom sve vreme je bila podeljeno društvo u kom su postojale pristalice i jedne i druge dinastije.

Aleksandar je pritom vladao netaktično. Namesnike koji su upravljali zemljom do njegovog punoletstva uklonio je državnim udarom. Slične ustavne i političke prevrate ponovio je bar u tri navrata tokom kratkotrajne vladavine. Isto tako hirovito je menjao vlade, otpuštao političke protivnike ili ih slao na robiju (poput Đorđa Genčića, zato što se protivio napriličnom braku).

I u spoljnoj politici je stabilnu orjentaciju na Austrougarsku njegovog oca kralja Milana, zamenio pokušajem ulagivanja Rusiji. Da bi potom razočaran relativno brzo promenio stav.

Postoje ozbiljni nagoveštaji da je kralj Aleksandar nastojao, shvativši nemoguću situaciju u kojoj se našao, da prekine brak koji mu nije mogao doneti potomstvo. Sve je međutim bilo dockan.

Prevrat 1903, je pokazalo se, bio ne samo kraj dinastije Obrenović nego zapravo i rađanje nove epohe u srpskoj istoriji. Novi kralj Petar Karađorđević bio je strogo ustavni vladar koji ničim nije izlazio iz okvira uzdržanog obavljanja vladarskih dužnosti. Ima otuda onih koji tvrde da je njegova vladavina bila period najstabilnije demokratije u Srbiji. Iako je sve vreme postojao problem sa hirovitim ponašanjem pojedinih oficira učesnika u prevratu 1903, to je uglavnom tačno. Isto tako, spoljna politika Srbije je posle smene dinastija preusmerena.

Krvavi prevrat u Srbiji pre 120 godina, stvorio je odmah niz ozbiljnih problema na međunarodnom planu. Britanija je prekinula diplomatske odnose. A i druge zemlje su se prema Srbiji potom držale vrlo uzdržano. Bile su potrebne godine da bi se to unekoliko promenilo. Odnosi sa Austrougarskom ostali su zapravo trajno narušeni.

Sama činjenica da su upravo oficiri koji su se zakleli na vernost kralju, bili počinioci takvog gnusnog zločina gotovo nikoga u evropskim metropolama nije ostavila ravnodušnim.  Posebno je na dvorovima zavlada opšta konsternacija, užasavanje nad počinjenim.

U štampi Evrope dugo se pisalo na takve i slične teme, a nastali su nebrojeni feljtoni, kojekakve poluhoror price, začinjene mračnim i krvavim ilustracijama, petparački romani.  

Biće potrebne decenije kako bi se slika o Srbiji promenila u pojedinim zemljama, a u svim kriznim potonjim situacijama po pravilu su potezani i argumenti koji su ušli u opticaj upravo posle tragičnog prevrata 1903. godine.

(Kraj) nbe/dž