BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Šišatovac (2) Harfa šišatovačka, Teslina pisma i golgota Rafaila Momčilovića

Ovaj rukopisni apostol na pergamentu napisao je jeromonah Damjan 1324. u gradu Ždrelu, kod Peći. U zapisu na jednom Jevanđelju iz 1560. stoji da je ono “pisano u manastiru zvanom remetski u hramu roždestva presvete Bogorodice, gde su i mošti svetog i pravednog kneza Stevana Štiljanovića”; jedno jevanđelje sa minijaturama iz 16. veka. Tu je pisan i jedan minej 1566, a ovde se čuva i jedan arhijerejski služebnik, pisan 1616. u manastiru Moldovici.

U riznici je čuvano nekoliko skupocenih starih krstova, među kojima se ističe ručni krst okovan od kujundžije Radoslava 1598, petohljebnica iz 1659, zatim bakrorez sa likom Stevana Štiljanovića izrađen u Beču 1763. o trošku pukovnika Vuka Isakovića.

Od 1812. do 1824. u Šišatovcu je bio arhimandrit Lukijan Mušicki, pisac “Glasa harfe šišatovačke”. Mušicki je tokom boravka u manastiru isti pretvorio u stecište najznačajnijih predstavnika srpske intelektualne elite tog doba. Posle pada Srbije 1813. boravio je u Šišatovcu kod Mušickog i Vuk Karadžić. Tu su pozvali guslara Filipa Višnjića, čije pesme o Karađorđevom ustanku je Vuk zapisao. 

U trpezariji Šišatovca, po predlogu Lukijana Mušickog, naslikao je 1821. Arsa Teodorović jedan detalj iz Žitija Štiljanovićeva: scenu kako Štiljanović u svome gradu Šiklošu deli pšenicu narodu.

Pronađeni nestali radovi Rafailovi

Prošle godine, posle više od sto godina zaborava, jedno dragoceno umetničko blago povezano sa srpskim vinogradarstvom vraćeno je tamo gde je i nastalo – u manastir Bukovo kod Negotina. Slike belog i crnog grožđa, delo Svetog Rafaila (Georgije Momčilović), srpskog slikara i igumana manastira Šišatovac, ponovo krase negotinsku svetinju. 

Prikazi crnog i belog grožđa, dugo smatrani izgubljenim, ponovo su pronašli put do svog doma zahvaljujući jednoj Negotinki i njenom suprugu iz Brisela. Njihova želja da vrate ove slike u Srbiju, naročito u manastir koji je imao veliki značaj u njenom životu, konačno je ispunjena.

Ova dela iz 1907. naslikana u manastiru Bukovo, sada ponovo zauzimaju svoje mesto. Rafailo Momčilović naslikao je 1907. u Manastiru Bukovo tri slike sa prikazima autohtonih sorti vinove loze ovog kraja, bagrine, plovdine i skadarke, poznate i pod imenima kadarka i četereška.

Teslina naučna fondacija iz Filadelfije je pokrenula ideju da se u okviru manastira Šišatovac podigne replika Tesline rodne kuće, crkve iz Smiljana i Teslinog tornja. Vladika vršački Vićentije Petrović, nekadašnji iguman šišatovački je između 1785-1810. počivao na groblju manastira Mesića. Arhimandrit šišatovački Gavrilo Stefanović preneo je njegove posmrtne ostatke 1810. u Šišatovac, i sahranio u podu manastirske crkve ispod mermerne ploče. U manastiru je službovao i sahranjen arhimandrit Petronije Trbojević (1876—1933), doktor prava i bogoslovije, sin Tesline sestre Angeline. U manastirskoj biblioteci su se čuvala pisma koja je Nikola Tesla godinama slao Petroniju Trbojeviću iz Njujorka.

Jednu od najdramatičnijih epizoda u svojoj burnoj istoriji Manastir Šišatovci imao je za vreme Drugog svetskog rata.

Avgusta 1941. vlasti NDH su uhapsile kaluđere manastira Šišatovac Rafaila Momčilovića, Dimitrija Božjakovića, Germana Jajića i Teofila Ćurčina i odmah ih uputile u logor kod Slavonske Požege. U voz za Slavonsku Požegu kojim su kaluđeri transportovani na železničkoj stanici u Pleternici ušlo je 15 ustaša koji su se odmah okomili na njih. Igumanu Rafailu su iščupali bradu, svu četvoricu terali da pevaju četničke pesme, a kako ih oni nisu znali, to ih je jedan ustaša učio i tukao ih ako ne bi odmah za njih lepo ponovili. Na stanici u Slavonskoj Požegi priključili su ih jednoj grupi od 400 seljaka iz srezova bosansko brodskog i derventskog. 

Stražari koji su ih sprovodili od stanice do logora uz put su ih stalno tukli kundacima. Iguman Rafailo, kaluđer Dimitrije i German kao i mnogi seljaci padali su od umora i iznemoglosti, a ustaše su ih onda još žešće tukle kundacima i nogama terajući ih da ustanu. Kaluđerima je posle toga naređeno da trčećim korakom odu u baraku. 

Iguman Rafailo, izmrcvaren i isprebijan, pao je, „a ostali su morali trčeći po njemu gaziti“, Igumana su kasnije doneli i stavili na sred barake, gde je ostao duže vreme u besvesnom stanju. Rafailo Momčilović kao iguman manastira mučenički je ubijen septembra 1941. Kanonizovan je je od strane patrijarha Pavla 1999. Manastir su tokom rata držale hrvatske ustaše, domobrani i oružnici, sa delovima nemačkih trupa sastavljenih od domaćih Nemaca.

Šišatovački apostol – rukopisni apostol na pergamentu, napisao je jeromonah Damjan 1324. u gradu Ždrelu, kod Peći

Iz manastira Šišatovac, aprila 1942. su teolog i istoričar Radoslav Grujić i kustos Muzeja kneza Pavla Miodrag Grbić, koristeći se ličnim poznanstvom i blagonaklonošću, ratnog savetnika pri Upravnom štabu za Srbiju, majora Johana Albrehta fon Rajsvica uspeli su da obezbede prenos moštiju srpskih svetitelja despota Stefana Štiljanovića, u tada okupirani Beograd. Tom prilikom je konstatovano da su bile opljačkane sve dragocenosti koje su se nalazile sa moštima, među njima kivot bogato ukrašen srebrnim ornamentisanim i pozlaćenim okovom i medaljonima petorice svetitelja u emajlu, srebrna kruna sa svetiteljeve glave, kao i druge dragocenosti. 

Prema tvrdnjama nemačkog komesara, sve dragocenosti iz manastira, čak i najpotrebniji predmeti za bogosluženje, kao i dragocenosti iz riznice je leta 1941. odnelo povereništvo NDH u Zagrebu, pod vođstvom direktora Muzeja za umjetnost i obrt Vladimira Tkalčića.

Tokom rata, konak i biblioteka su spaljeni, zvona su odneta sa zvonika koji je, zajedno sa krovom crkve miniran i delom srušen. Po okončanju ratnih dejstava u manastir je poslata Komisija za utvrđivanje štete na kulturno-istorijskim predmetima na teritoriji Vojvodine, koja je ustanovila da su crkva i konak razrušeni, da su stvari iz crkve ili odnete ili propale i da je očuvana samo kapela iznad manastira u kojoj su ostale stare ikone…