Pejzažna i spomenička arhitektura Bačke Palanke: A o parkovima je, zapravo, reč

Retko o takvim temama bilo ko govori i piše, a prvo ozbiljnije istraživanje i procenu na konkretnim primerima u Bačkoj Palanci i okolnim selima uradio je Leonard Nemet, ovdašnji istoričar i ljubitelj umetnosti.           

- Pejzažno oblikovanih prostora - otvorenih površina, vrtova, parkova i parkovnih naselja - nema mnogo u našem gradu - konstatuje Nemet. - U skladu s tim nije velik ni izbor izraženih elemenata pejzažne arhitekture, kao štu su slobodne zatravljene površine, habitusi drveća, ružičnjaci, fontane, vodoskoci, paviljoni. Reč je o elementima koji su podložni stalnim promenama i koji su pretežno živi organizmi ograničenog trajanja što iziskuje stalnu negu, održavanje i podmlađivanje. Obzirom na skromne mogućnosti gradske komunalne službe, slika je takva kakva je.             

Interesantno je da sela ove opštine imaju čime da se pohvale kada je reč o objektima pejzažne arhitekture. Najvredniji je stari park dvorca porodice Dunđerski u Čelarevu, ali tu je i vredan park u Karđorđevu, zanimljivi parkovi u centru Obrovca i Nove Gajdobre, te spomen parkovi u Tovariševu i Mladenovu.      

Zelenilo kroz koje diše varoš

Parkovi su obično retka tema u varošima poput Bačke Palanke, a još ređe se o njima govori kada je reč o selima. Meštani pored njih prolaze manje-više ne razmišljajući, a putnici dođu, prođu i eventualno primete neki detalj. Skoro svi, i stručnjaci i laici, smatraju da zelenila uvek treba više, da ga treba čuvati, a obično se ta ljudska savest probudi u vreme kojekakvih katastrofa koje su sve češće.

- Park dvorca u Čelarevu prostire se na parceli od 7,33 hektara, a taj kompleks je stavljen pod zaštitu države 1968. godine kao kulturno dobro treće kategorije - objašnjava Nemet. - Park je pejzažno koncipiran delimično u neo-baroknom stilu. U njegovom prednjem delu nalaze se dva objekta, od kojih je veći izgrađen oko 1835. godine, u klasicističkom stilu. Izgrađen je kao parterna stambena građevina-dvorac, kada je približno i park obnovljen. Na imanje, odnosno park, ulazi se kroz dve simetrično postavljene kapije sa čije oba strane se nalaze ukrasni kameni lavovi u ležećem položaju, prirodne veličine. U centralnom delu platoa nalazi se pravougaoni bazen koji je okružen parternom biljnom arhitekturom, prilaznim stazama, travnjacima, bordurama od šimšira i stablima tise. Među autohtonim vrednim vrstama drveća koje dominiraju parkom su: hrast lužnjak, krupnolista lipa, stabla duda i bagrema, kao i četinari: bor, jela, kavkaska i dugoigličasta jela...   

Spomenici stradali  zbog bahatosti ili ideoloških razloga

Spomenici u ovom delu bačkog priobalja doživeli su sudbinu kao i u sličnim varošima Vojvodine u zavisnosti od istorijskog trenutka, promena granica, odnosno nestanka i nastanka novih država, režima, ideologija... Stariji ovde kažu da je spomenička arhitektura u Palanci bila važan segment nepokretnog kulturnog nasleđa, jer je bila na visokom umetničkom nivou.                    

- Neki vredni spomenici porušeni su posle Prvog ili Drugog svetskog rata - podseća Nemet. - Spomenik Sent Ištvanu, ili Svetom Stevanu, isklesan u granitu u prirodnoj veličini  i postavljen na visokom kamenom postamentu u novopalanačkom parku, a rad budepeštanskog vajara Ernoa Kaloša, srušen je posle Velikog rata. Umetničko-istorijski spomenik podignut našem sugrađanininu Karlu Mezeiu, postavljen u parku hotela  „Kasina”, srušen je posle Drugog rata. Spomenici Svetom Florijanu, zaštitniku od požara, kao i Svetom Ivanu Nepomuku, zaštitniku ribara i vodeničara, kod sadašnje sportske hale, srušen je šezdesetih godina prošlog veka. Mnogi zavetni i spomen krstovi na raskrsnicama ulica našeg grada i u palanačkom ataru, zbog bahatosti ili ideoloških predrasuda, porušeni su ili devastirani posle Drugog svetskog rata. Rušenjem spomenika jedne kulturno-istorijske epohe otvoren je prostor izgradnji novih ideološki prihvatljivih spomenika i spomenika sa naglašenom simbolikom bez elemenata verskog i nacionalnog indentiteta. Iz tog perioda su biste pred Domom zdravlja dr Mladenu Stojanoviću i književniku Veljku Petroviću, ispred Narodne biblioteke. U priobalju zalivnog jezera „Tikvara” postavljen je bareljef legendi jugoslovenskog kajaka Milanu Janiću, a tu je i spomenik podignut povodom odbrane od poplave 1965. godine. Na ulazu u Palanku je spomen obelisk u obliku čamca, a u Dositejevoj ulici spomen - baza na kućištu porodice Stojaković. U centru varoši na lokaciji nekadašnje sinagoge podignu je spomenik žrtvama fašističkog pogroma nad palanačkim Jevrejima...

U Bačkoj Palanci kažu da su objekti pejzažne arhitekture koji su u funkciji i koji služe nameni park-porta rimokatoličke crkve, park ispred zgrade opštine, dvorišni parkovi Narodne biblioteke „Veljko Petrović„ i Predškolske ustanove „Mladost”, zasad močvarnog čempresa na šetalištu Milana Janića, drvoredi platana (u gradu ih ima na stotine) i vrtno parterna arhitektura ispred javnih objekata i stambenih zgrada.          

- U našem gradu bilo je nekoliko parkova koji su uništeni ili im je promenjena namena - podseća Nemet. - Postojao je park nekadašnjeg hotela „Kasina” (danas stadion „Slavko Maletin - Vava”), dvorišni park vile „Lindenšmit” (ugao ulica JA i Jug Bogdanove), park u Novoj Palanci (fabrički krug nekadašnjeg „Merkura), drvored divljeg kestena u Ulici JA i stoletna stabla crne topole i duda. Nema mnogo otvorenih ili zatvorenih prostora rešenih u skladu sa principima arhitektonskog i  urbanističkog uređenja partera, parterne arhitukture, terena oko objekata, prilaznih saobraćajnica, šetališta, trgova, pijaca opremljenih arhitektonskim elementima. Odnosno, elementima poput valjano popločanih podnih površina, cvetnih leja, klupa, česama, fontana, kadelabra, stepeništa, prilaznih rampi... Najveći zahvat izveden je na prostoru Ulice Kralja Petra Prvog, deo koji je pretvoren u pešačku zonu, a koji sa parkom čini jednu uređenu prostornu celinu u centru grada u skladu sa principima parterne i pejzažne arhitekture.                   

Početkom poslednje decenije prošlog veka ovde se vraća verska i nacionalna spomenička arhitektura, podižu se spomenici iz nacionalne istorije. Grade se i obnavljaju devastirani krstovi u selima opštine. U ataru Obrovca, na primer, 2012. godine izliven je u betonu u visini šest metara zavetni krst. Podižu se ovde i verski objekti, a podignuti su i spomenici Gavrilu Principu u Tovariševu i vojvodi Luki Vukaloviću u Gajdobri. U samom centru grada, u parku ispred zgrade opštine podignut je spomenik Kralju Petru Prvom, a ispred rimokatoličke crkve obelisk povodom podsećanja svojevremenog doseljavanja Nemaca na ove prostore.

Tekst i foto: Miloš Sudžum