Nišlijin gurmanski raj za Slavonce u „romskom selu” na obali Dunava

Kako sam o kulturnoj baštini ovog prelepog grada na obali Dunava pisao u nekoliko navrata, na putu ka Svilojevu ostalo nam je samo da bacimo pogled na jedan veliki mauzolej na apatinskom Gradskom groblju.

Ugledate ga čim uđete na groblje: Centralnu poziciju svojom monumentalnošću kao i umetničkim rešenjem zauzima mauzolej čuvene veleposedničke porodice Špajzer. Ovaj objekat građen je početkom tridesetih godina 20. veka,  od crnog mermera u kombinaciji sa bronzanim elementima. Na prednjem delu mauzoleja nalaze se dve kvadratne ploče od bronze sa velikim medaljonima, realizovanim u tehnici reljefa, na kojima su predstavljeni profilni portreti. Portreti Ferdinanda Špajzera i njegove supruge su simetrično postavljeni, i okrenuti su jedno ka drugom.

Gornji deo mauzoleja čini bronzana kompozicija, koja predstavlja biblijsku scenu Pieta. Naime, ispod velikog krsta sedeća Bogorodica drži u krilu beživotno Hristovo telo, dok su iznad njih  ukomponovane još tri figure. Prva ženska figura realizovana je u pozi molitve sa sklopljenim rukama, neposredno iznad nje je druga figura koja sa obe ruke drži trnov venac kojim je bio okrunjen Isus Hrist, prilikom mučenja i prestavlja simbol njegovih patnji, dok se na najvišoj poziciji nalazi anđeo sa cvećem u rukama. Oko krsta je takođe obavijena  draperija. Sa zadnje strane mauzoleja postavljena su masivna, gvozdena dekorativna vrata, koja zatvaraju ulaz u njegovu unutrašnjost. Videli smo da su vrata zavarena pošto je sasvim sigurno bilo pokušaja da se grobnica obije u potrazi za nekim dragocenostima kao što je bio slučaj sa grobnicom Čarnojevića u Ruskom Selu o čemu sam pisao u reportaži iz Kikinde.

Dok napuštamo Gradsko groblje prolazimo pored tornja kapele na samom ulazu, na njegovom vrhu gnezdi se par roda, mladunci veselo izdižu glave preko zidova svog doma od pruća i slamki. Simbol novog rađanja na mestu večnog počinka.

Grabimo ka izlasku iz mesta, do raskrsnice sa kružnim tokom čiji jedan krak ide ka Prigrevici a jedan skreće levo u Svilojevo, vozimo se lepo uređenom biciklističkom stazom.

Svilojevo je ove godine proslavilo 120 godina od osnivanja sela kada je Austrougarska ovde naselila svoje žitelje mađarske nacionalnosti koji su planirali da se isele u Ameriku. Dobili su zemlju a pet godina kasnije sagradili i crkvu posvećenu Svetom Stefanu, mađarskom kralju. U porti crkve se nalazi i spomenik Dežeu Silađiju, osnivaču sela. Pored ovog spomenika u prostranoj crkvenoj porti nalazi se i kip Svetog Florijana, zaštitnika vatrogasaca, cvećem ukrašeno raspeće kao i stub za koji ću posle od Petera Mrakovića iz Gradskog muzeja u Somboru čuti da se na njemu ovde godine povodom jubileja osnivanja sela planira podizanje velike statue, pogodićete - mitske turul ptice koja je Mađare pre više od 11 vekova povela u Panonsku ravnicu. Mađarski naziv sela je - Silađi po njegovom osnivaču dok mesna Osnovna škola nosi ime po Ferencu Kišu, mađarskom glumcu iz prve polovine 20. veka koji je između ostalih, glumio i u filmu „Sarajevo” iz 1940. čija se radnja dešava u bosanskom glavnom gradu u vreme atentata na Franca Ferdinanda.

Na izlasku iz sela u pravcu Sonte zatičemo čistu vojvođansku pastoralu: u senci drveta pored raspeća stoji čobanin i uz pomoć dvojice pulina koji su jako zalajali na mene - čuva svoje stado ovaca. Kaže, ima ih više od 200, od različitih gazda su. Plata je dobra, kako i neće biti, jer se poljskih radova pa i onih pastirskih retko ko danas prihvata pa zainteresovani radnici mogu da traže dnevnicu koliku žele i dobiće je.

Stižemo u Sontu, veliko, većinski šokačko (hrvatsko) selo u sastavu opštine Apatin. Prvo smo navratili do sveže u žuto okrečene Crkve Svetog Lovre u kojoj je 1900. kršten moj deda sa očeve strane. Župnik Josip Kujundžić je ljubazno izvadio sve knjige rođenih ali je najstarija bila ona od 1901. tako da ovoga puta ništa od utvrđivanja imena prababe i pradede. Dok nas nudi hladnom koka-kolom na tremu na kojem je svoje mesto našao i sto za stoni tenis, župnik hvali predsedsednicu opštine Dubravku Korać, kaže nikad bolja saradnja sa lokalnom samoupravom nije bila. U lepo uređenoj crkvi jedna žena riba pod, žali se da su neka deca bacila voće na sveže okrečenu fasadu. Crkva ima zanimljivo arhitektonsko rešenje enterijera - galerije na gornjem nivou sa leve i desne strane kao u sinagogama.

Obišli smo i moju dalju rođaku - Janju Zavišić, rođenu Čoban. Njen muž Josip, zidar, pričao nam je kako je za jedan dan podigao svoju kuću uz pomoć meštana i kolega majstora, uz sok od limuna slušali smo o tome gde ko od dece radi u inostranstvu, ko će da se vrati a ko ne... Kolega Rale se posebno oduševio sa baštenskom skulpturom majmuna sa ispruženom rukom!

Prema poslednjem popisu stanovništva u Sonti živi 2.966 Hrvata, Srba ima 975, na trećem mestu su Mađari – 267, dok Roma i Rumuna (Romi koji se izjašnjavaju kao Rumuni) ima ukupno 349. Nedaleko od katoličke od skora se nalazi i mala nova pravoslavna crkva.

Na zgradi u centru sela u kojoj se nalazi lokalna samouprava nalazi se zelena tabla „Kulturno-prosvetnog društva Roma” sa konjem kao zaštitnim znakom; tabla na kojoj piše „Kulturno prosvjetna zajednica Hrvarta - Šokadija”, kao i treća „O.K.U.D. Ivo Lola Ribar”. U Sonti postoji i klub „Mažoret” čije spretne članice su osvojile prvo mesto na Evropskom prvenstvu mažoretkinja pre nekoliko godina. Tu je i velika tabla sa imenima meštana poginulih u NOB, većina njih u ranim dvadesetim. Kako u ovom kraju nije bilo puno partizanskih aktivnosti kao i oni iz ostalih sela u zapadnoj Bačkoj - ovi momci poginuli su u završnim borbama za oslobođenje zemlje u Bici kod Batine između 11. i 19. novembra 1944.

Ono što se u Sonti ne propušta jeste tradicionalni kirbaj, proslava seoske slave, Svetog Lovre koja je svake godine 10. avgusta. Druga važna manifestacija je Grožđebal. Uz niz propratnih dešavanja, najatraktivniji deo Grožđebala je tradicionalno venčanje kneza i kneginje, čime se pokazuje običaj karakterističan za sonćansku svadbu očuvan do današnjih dana. U Sonti se fudbal igra od 1928. godine kada je osnovan fudbalski klub „Slavija” koji je posle 1945. promenio ime u „Dinamo” valjda po ugledu na njegovog „starijeg brata” iz Zagreba.

Sledi nam put koji delom ide kroz njive a drugom polovinom uz šume i bare Specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje. Stižemo u Bogojevo, selo u kojem prema poslednjem popisu stanovništva većinu stanovništva čine Mađari - 1.154, posle njih dolaze Romi sa 374 žitelja, ako se tome dodaju Romi koji se izjašnjavaju kao Rumuni, njih 163 to je procentualno jedna od najvećih populacija Roma u nekom mestu u Vojvodini 31 odsto, dok  Srba ima 287...

Na ulazu sa desne strane uzdiže se ogromno zdanje restorana „Niš”. Očekivali smo u Bogojevu neku „Piroš čizmu” ali dočekali su nas restoran i prodavnica snalažljivog Nišlije Slađana Ristića koji je ovde potražio svoju poslovnu sreću pa je „Niš” postao je stecište brojnih Slavonaca koji prelaze granicu u potrazi za jeftinom robom i dobrom hranom. U jednom intervjuu za osiječki „Glas Slavonije” Slađan se poverio da je samo na uređenje dvorišta, parka i fontana u njemu - uložio 150.000 evra.

U centru sela nalaze sa katolička i pravoslavna crkva, u roze okrečen Vatrogasni dom, Ulica Tita Maršala (zanimljiv redosled reči koji odgovara mađarskom - prvo prezime pa ime); ima puno lepih starih kuća ali i mnogo onih koje su očigledno prazne i samo što se ne sruše... Na Železničkoj stanici nalazi se Vodotoranj, remek-delo industrijske arhitekture, na žalost - u očajnom stanju.

U 19. veku ovde je postavljena neuobičajena železnička skela za prevoz vozova preko Dunava, dok 1911. nije izgrađen železnički most. U jednom novinskom članku iz 1937. o Bogojevu se govori kao o „ciganskom selu”.

U lepo uređenom dvorištu sveže okrečene Crkve Sv. Ladislava (Lasla) - nekoliko zanimljivih detalja: naravno i ovde je spomenik mitskoj ptici turul, tu je i obeležje poginulima u Drugom svetskom ratu, za razliku od onoga u Sonti, bez naglašavanja kada i na kojoj strani su poginuli  a na fasadi crkve nalazi se sunčani sat iz 1961. na kojem kao i u Somboru piše: „Jedan od ovih ti je poslednji!”

Iako se temperatura podigla na čak 39 stepeni a mi smo tek na pola puta, nadamo se da nam „jedan od ovih” nije poslednji pa nastavljamo u pravcu Srpskog Miletića već maštajući o ribljem paprikašu sa kojim nas u svojoj vikendici očekuje predsednica Opštine Apatin.

Zanimljivo je da kada sam gledao podatke u Knjizi krštenih iz 1901. u Sonti koja je i tada bila većinsko hrvatsko mesto - sva deca su upisivana sa mađarskim imenima (Ivan je bio Janoš, Stipan - Ištvan, Kata - Katalin, Antun - Antal...) što svedoči o velikom prisustvu mađarizacije na ovim prostorima na prelazu vekova. Danas se u Sonti kao službeni jezici koriste srpski (ćirilica i latinica) i hrvatski. Međunacionalni odnosi u selu su dobri i meštani se trude da zaborave teške dane početkom devedesetih kada je zbog blizine ratišta u Slavoniji i ovde bilo veoma napeto a nikada nije odgonetnuta sudbina 40-godišnjeg Stipana Đurka koji je iz kafane u kojoj je radio na silu odveden u Erdut gde mu se gubi svaki trag.

Robert Čoban