Kulturna baština Vojvodine: Zrenjanin

“Jugoremedija”, zrenjaninska fabrika lekova, jedan je od simbola loše izvedene tranzicije u Srbiji čiji epilog još nije završen, a slika „Jugoremedija„ danas je deo stalne postavke Muzeja savremene umetnosti u Beogradu…

Razgledanje zrenjaninskog muzeja počinjemo sa „jevrejskim uglom„ u kojem se nalazi fotografija Sinagoge srušene 1941, portret rabina Davida Openhajma, rad slikara Antala Štrajtmana i deo stuba iz srušene sinagoge.

Velikobečkerečka sinagoga nalazila se na uglu današnje Jevrejske i Sarajlijine ulice, u delu grada koji se ranije nazivao „Čivutski sokak“ zbog brojne jevrejske populacije koja je tu živela. Građena je u periodu od 1894. do 1896. prema nacrtima mađarskog arhitekte Lipota Baumhorna čuvenog po gradnji sinagoga u Rijeci, Segedinu, Budimpešti i - Novom Sadu. Bila je jedan od prvih objekata u gradu koji je imao električno osvetljenje.

Po ulasku nemačkih okupacionih trupa u grad 1941, započeto je sistematsko pljačkanje, deportovanje i ubijanje jevrejskog življa. Novi predsednik opštine Jozef Gion i vođa nemačke narodnosne grupe u Banatu dr Sep Janko stali su iza inicijative krajskomandanta i SS-majora Jirgena Vagnera da se poruši sinagoga. Zgrada je najpre demolirana, iz nje su izvučeni nameštaj i dragocenosti, sa zidova i poda skinute su mermerne pločice, da bi zatim bila minirana. Porušeni materijal delom su razvukli domaći Nemci, među kojima je najveći deo zapao Mihaelu Hasu, koji je od odvučene cigle sazidao sebi kuću u Beogradskoj ulici (današnja ulica Koče Kolarova), dok je ostatak u vidu cigle i gvozdenih konstrukcija bio upotrebljen za dogradnju fabrike čarapa… Nakon pravoslavne kapele kraj dvorca „Fantast„ i u Narodnom muzeju u Zrenjaninu susreo sam se sa pričom o grupi kradljivaca ikona i umetničkih slika koju je krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. veka predvodio Petar Borota, proslavljeni golman OKF Beograd, Partizana, Čelsija i Benfike. U Narodnom muzeju u Zrenjaninu nalaze se trenutno dve slike koje je Borotina grupa ukrala 1989. iz ovog muzeja (jedno delo Paje Jovanovića) i iz osnovne škole u Idvoru - portret Mihajla Pupina, rad Uroša Predića). Olivera Skoko mi pokazuje tekst iz „Dnevika„ iz 1989. o ovom slučaju….

„Defile banatskih spahija pred carem Franjom Josifom„, delo slikara Pala Vaga iz 1898. inspirisano je posetom predstavnika Torontalske županije Budimpešti povodom 1000. godišnjice doseljavanja Mađara u Panonsku nizuju. Tom prilikom nastale su i Milenijumske kule od kojih je na ovim prostorima sačuvana samo ona u Gardošu u Zemunu…

„Veseli Banaćani”, slika Stevana Aleksića, koja se nalazi u stalnoj postavci zrenjaninskog Narodnog muzeja prikazuje scenu iz kafanskog života, sa tipičnim banatskim motivima. Tvrdi se da je nastala kao „odgovor„ na „Veselu braću„ Uroša Predića. Kafana u kojoj se veseljaci nalaze zvala se „Tri debela guza„. Slika dimenzija 150 sa 132,5 cm jer u Narodni muzej došla kao poklon poljoprivrednog dobra „Hajdučica”.

Ono što je u Pančevu bio Mihovil Tomandl koji je uspeo da spreči „Hitler vašar„ i „razvlačenje„ imovine Nemaca u septembru i oktobru 1944. nakon što su pripadnici ove zajednice napustili grad ili odvedeni u logore - za Petrograd (Zrenjanin) je slikar Vasa Pomorišac. On je uspeo da sakupi mnogo vrednih umetničkih predmeta, slika, skulptura, komada nameštaja - i skloni ih u Narodni muzej.

Pomorišac je rođen u Modošu (Jaši Tomiću) 1893. Umetničko školovanje započinje od 1905. do 1911. u ateljeu sugrađanina Stevana Aleksića. Od 1913. do 1914. u Minhenu pohađa Akademiju likovnih umetnosti. Mobilisan je 1914. ali se odmah predaje Rusima. Posle rata dolazi u Zagreb 1919. gde se upisuje na Akademiju za umjetnost i umjetni obrt, kod prof. Ljube Babića i Ferda Kovačevića. U London odlazi 1920. gde studira na Kraljevskoj akademiji St. Martin‘s School of Art zatim se vraća u Beograd gde živi od 1925. do 1935, kada priređuje prve samostalne izložbe. Često odlazi iz Beograda na putovanja u Italiju, Francusku i Englesku. Umro je u Beogradu 1961.

Poseban deo muzeja posvećen je jednoj sjajnoj ženi o kojoj jako malo znamo. Paulina Pava Sudarski rođena je u julu 1914. na dan venčanja svojih roditelja Relje Sudarskog – trgovca i Jovanke Kovačev. Relja je na početku rata regrutovan u austrougarsku vojsku. Po završetku Prvog svetskog rata se nije vratio kući pa je proglašen nestalim.

Paulinina majka Jovanka se između dva svetska rata u Beogradu upoznaje sa Vladimirom Vrbaškim, fabrikantom košulja za koga se i udaje. Vrbaški je prihvatio Pavu, starao se o njoj i iškolovao je, da bi po završetku školovanja postala akademska slikarka. Posle studijskog putovanja po Italiji i drugim evropskim državama, vraća se u domovinu da bi predavala likovnu umetnost u nekoliko škola Kraljevine Jugoslavije.

Kada se 1937. osniva Akademija likovnih umetnosti, Paulina postaje jedan od prvih upisanih studenata. Na Akademiji je Paulina uradila najveći broj svojih radova. Osim aktova tu su i portreti, pejzaži, mrtve prirode. U to vreme, ova slikarka je i saradnica časopisa „Žena danas„ i „Vojvođanski zbornik„, aktivno učestvujući u društvenom i političkom životu predratnog Beograda poput neke banatske Fride Kalo. Verovatno je tada i upoznala svog Dijega Riveru - budućeg supruga Blaža Đuričića sa kojim odlazi na Cetinje gde se zapošljava kao nastavnica u tamošnjoj gimnaziji.

Školska godina se prekida u maju 1941, zbog priprema za predstojeći ustanak te se i Paulina sa suprugom priključuje mladim komunistima i odlazi u rat. Po dolasku na Durmitor dodeljena je Upravi partizanske bolnice. Njen život će biti tragično okončan upravo obavljajući posao bolničarke tokom bitke na Sutjesci poznatoj kao Peta neprijateljska ofanziva. Toga 13. juna 1943. godine bila je deo sanitetskog osoblja koje nije želelo da napusti ranjenike i bolesne i tom prilikom je i poginula. Posle rata njena majka dala je 155 Pavinih radova Zrenjaninskom gradskom muzeju.

Napuštamo razgledanje muzeja jer nas čekaju u Gradskoj kući, nekadašnjem sedištu Torontalske županije o kojoj ću kao i o Ruskoj crkvi, Brašovanovom Sokolskom domu, Klosteru i Pinvoj vili - pisati na ovom mestu za sedam dana.

Robert Čoban