KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE Martonoš: Jedinstvena Spomen kuća i crkva stara preko 400 godina

Dok ga čekamo, razgledam veliki Adventski venac napravljen ispred lepo okrečene zgrade Mesne zajednice. Ispred zgrade, kao i svuda u ovim krajevima, četiri zastave - srpska, vojvođanska, zastava mesta i - mađarska nacionalna zastava. Migranti su i dalje najveće briga žitelja ovog dela Vojvodine, mada je u Martonošu sada situacija nešto bolja nego ranije.

Preko puta preko četiri veka stare pravoslavne crkve nalazi se zgrada Srpske pravoslavne narodne škole u Martonošu koja uživa status spomenika kulture kao „nepokretno kulturno dobro”. „Uživa”, samo na papiru. Zgrada je danas u tužnom stanju, napuštena, obrasla u korov, sa prozorima zatarabljenim šalukatrama koje dugo niko nije otvarao.

Sa obe strane ulaznih vrata nalaze se dve table, na jednoj su uklesani brojevi 1854-1902 (godina gradnje i godina obnove kada su table postavljene) Natpis koji je stajao iznad tih brojeva, izbrisan je. Na drugoj tabli piše: „Bač-martonoška srpska pravoslavna crkvena opština iz blagodarnosti i poštovanja prema svojim preminulim učiteljima podiže ovu spomen-ploču: Aronu Iliću (učiteljevao 40 godina), Jovanu Nastiću (učiteljevao 2 godine), Đorđu Grujiću (učiteljevao 2 godine), Marku Bibiću (učiteljevao 2 godine), Simi Mihajloviću (učiteljevao 3 godine), Đeni Vučiću i Toši Petakoviću.

Preko puta škole nalazi se Crkva prenosa moštiju Sv. Nikole čiji toranj četvrtastog oblika, kakvi se viđaju u Tirolu, govori da je znatno starije od većine pravoslavnih crkava u Bačkoj, tačnije da je preživela i „turski zeman”.

Prema predanju, crkva u Martonošu postoji od 1600. Na krstu od kovanog gvožđa podignutom nad apsidom je jasno čitljiva godina 1762, što verovatno označava godinu završetka obnove crkve posle bune iz 1711. Crkva je ponovo stradala u buni 1848. kada je spaljen inventar, arhivska građa, a najverovatnije i ikonostas. Obnova korpusa crkvene građevine početa je 1852. uz značajnu materijalnu potporu cara Franje Josifa i Patrijarha ruskog. Sledećih godina vrše se manje popravke i crkva se oprema zvonima, nameštajem, utvarima i knjigama.

Stručnjaci ukazuju na posebnu akustičnost apsidalnog dela koja uključuje mogućnost postojanja kripte ili zidova-temelja neke starije crkve. Ovu tezu podržava i dr Đere Kornel, koji navodi podatak da je prilikom popravki u apsidalnom delu oko 1970. ustanovljeno dva sloja zida. Unutrašnji zid debljine više od 1m, a građen je od cigala sa plevom, što upućuje na gradnju 14. i 15. veka, dok je spoljni deo zida crkve debeo oko 60cm i novijeg je porekla.

Na Bogorodičinom tronu je ikona Bogorodice sa Hristom, rada nepoznatog majstora iz 19. veka. Na drvenoj pregradi koja odvaja pripratu od naosa nalaze se ovalne ikone sv. Simeona (južna strana) i Sv. Cara Davida, (severna strana). Duborez ikonostasa je premazan bronzom, ali sondiranjem u zoni prestonih ikona i sokla utvrđeno je da se ispod sloja bronze nalazi dobro očuvani sloj pozlate izvedene pravim zlatom.

Na lepo očuvanoj kovanoj kapiji stoji tabla: „O svome trošku podigao Rada Čongradc, stanovnik novo-sadski 1907”. Kamena ploča na crkvi postavljena očigledno kad i ona na školi, svedoči o tome da su se parosi u hramu menjali znatno ređe nego učitelji. Tako je Petar Jovanović kao paroh služio 55 godina, Jovan Milić 51, Jefta Jojkić 50, Jakov Žikić samo 5 a Marko Vladović 30.

Martonoš danas nema svog sveštenika, o crkvi brine Jovica Mojsilović, paroh i Kanjiže o kojem sam pisao pre nekoliko nedelja. U međuvremenu dobio sam informcije da paroh Mojsilović važi da nekog ko ume često da uzburka duhove u ovoj opštini. Pored inicijative da se u Mali park vrati spomenik kralju Petru Prvom, sveštenik Mojsilović uzburkao je duhove svojim govorom na Svetosavskoj akademiji u Kanjiži pre dve godine kada je prozvao neke od lokalnih Srba da su „zbog bračnih postelja” zaboravili na svoje ime i poreklo.

U Martonošu je ostalo veoma malo Srba, prema popisu iz 2011. bilo ih je 155 (7%) a veruje se da ih danas nema više od 100, uglavnom staračkih domaćinstava. Međutim, istorija „srpskog Martonoša” je, međitim, veoma bogata i burna.

Za vreme „Mađarske bune” 1848-1849. postradali su mnogi Srbi „iz Martonoša potiskog” - i to od gladi. Napravljen je spisak ljudi-domaćina Srba iz tog mesta, koji je poslat novembra 1849. „vrhovnom” županu Isidoru Nikoliću. Tražilo je hranu njih 215 porodica sa 1018 duša. U međuvremenu je 32 osobe umrlo od gladi. Radilo se velikoj nesreći u mnogim mestima u Potisju. Dug je spisak građana Martonoša koji su poslali prilog od 141 forinti za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu 1861. Davali su više puta Srbi iz Martonoša priloge, pa i za Crnogorce i Hercegovce dali su 1862. 39 forinti.

Po srpskom izvoru iz 1905. godine Martonoš je velika bačka opština u kojoj živi 6.110 stanovnika u 1257 domova (tri puta više nego danas). Srba ima 1.342 duše sa 308 kuća (deset puta više nego danas).

U to vreme srpska seoska biblioteka ima 427 knjiga a prema izveštajima „pisarnica, biblioteka i arhiva su besprekorni”. Istorijski spisi dalje govore: „Parohija je druge platežne klase, sa zemljišnim posedom od 85 jutara. Paroh je pop Mladen Josić rodom iz Starog Bečeja, sa službom u mestu 14 godina, a stiže i da se bavi književnim radom. Pri parohiji deluje više zaklada koji pomažu crkvu, školu i sirotinju. To su dve Zaklade Nate Šećerove za pravoslavnu kapelu, zatim dve Zaklade Evice plemenite Eremić za školski barjak i srpski pravoslavni krst, Zaklada Vase Lunga za srpski krst, Zaklada Đure Josimovića (za njegov parastos) i Zaklada Perse Vučić (za njen parastos). Postoji Fond za sirotinju i Zaklada parohijska za pravoslavnu veroispovednu školu…

Pored rimokatoličke crkve je impozantna zgrada osnovne škole u Martonošu. Pre pet godina lokalna samouprava mesta Alđo u Mađarskoj izdvojila je milion forinti za obnovu osnovne škole u Martonošu. Izdvojeno odeljenje kanjiške osnovne škole „Jovan Jovanović Zmaj” u Martonošu dobilo je nove televizore, kao i novu, gotovo 30 metara dugu ogradu od cigala duž uličnog fronta škole.

Preko puta škole nalazi se veliki Zadružni dom sagrađen 1951, prvi takav napravljen u socijalističkoj Jugoslaviji. Zgrada je nedavno potpuno renovirana u njoj se nalazi i velika sala za različite programe obojena u zeleno, belo i crveno.

Odmah pored Zadružnog doma, u ulici Jožefa Atile br. 1 nalazi se Spomen kuća koja je po mnogo čemu jedinstvena u Srbiji, možda i u celoj Istočnoj Evropi. Njeni počeci, naime, vuku iz vremena socijalizma kada se ovde obrađivala samo istorija NOB-a i pominjali se zločini mađarskih okupatora i herojstvo partizana. Nedavno je, međutim, Spomen kuća proširena na još jedan deo koji se bavi zločinima partizana 1944. U galeriji fotogafija meštana Matonoša ubijenih te godine, Gergelj nam pokazuje svog oca koji je bio žandar u Kraljevini Jugoslaviji, potom i žandar za vreme okupacije 1941-1944. što mu oslobodioci nisu oprostili. Tako se pod jednim krovom nalaze dve verzije istorije, obe tragične za jedan deo stanovništva ovog kraja…

Poznati turski putopisac Evlija Čelebija ovako piše o mestu: „Tvrđava Martonoša, nazvana po nekadašnjem graditelju je drevno mesto, naši su ga zauzeli 1554. Ima jednog zapovednika i 15 vojnika. Tvrđava je mala i nalazi se pored Tise. Naselje ima 150 mađarskih kuća i jednu crkvu”.

Oktobra 1686. Martonoš je oslobođen od turske vlasti, i utvrđenje je ulazilo u sastav Potiske vojne granice i dao je 50 pešaka i 25 konjanika a imao je oko 300 oporezovanih pojedinaca. Za vreme Rakocijeve bune je bilo više puta spaljeno. Srbi graničari iz Martonoša po ukidanju Gornje granice, masovno su se iselili u Rusiju, u nenastanjenoj oblasti „Novoj Srbiji” gde su osnovali naselje i nazvali ga Martonoš.

Posle 1750. počelo je doseljavanje mađarskog stanovništva koje je naredbom Marije Terezije od 1774. izjednačeno sa satarosedelačkim srpskim stanovništvom. Godine 1771. Martonoš je imao 206 kuća, a po popisu iz 1784. naselju pripadaju sledeće pustare: Gornji i Donji Puč, Gorni Oštorak. Na kraju 1870. se Martonoš potpuno oslobodio otkupom od svih urbanijalnih obaveza zajedno sa krunskom okrugom što je omogućilo intenzivnije naseljavanje, povećanje broja salaša. Od 1905. u Martonošu su u funkciji pošta i telegraf.

Martonoš je nekada imao veoma povoljan položaj jer se nalazio pored Tise, ali se usled promene rečnog korita ova prednost izgubila. Na Tisi je nekada saobraćala i skela prema Krsturu, ali je posle izgradnje kanjiškog mosta izgubila značaj.

Većina stanovnika Martonoša se danas bavi zemljoradnjom, povrtarstvom, gajenjem paprike, luka, krompira. I stočarstvo je dobro razvijeno. Zanatstvo ima dugu tradiciju, cehovi su osnovani već 1826. Čuvene su martonoške korparske radionice kao i sušionice paprike.

Spomenik svešteniku ubijenom u odmazdama 1944.

Ispred rimokatoličke crkve dočekuje nasmejani sveštenik Zoltan Šavelin. On je župnik u Martonošu već 42 godine - tu je od 1979. Priča nam sa ushićenjem kako je otvorio Dom za stare u Kanjiži i poziva nas da isti sledeći put obavezno obiđemo.

Crkva Imena Blažene Device Marije je sagrađena 1814. Pre nje, na istom mestu je stajao hram od nabijene zemlje iz 1772. Sadašnja crkva je duga 38 metara, 12,5 metra široka, 9,5 metara visoka, a toranj je visok oko 37 metara. Od tri zvona prvo je 1.175 kg, manje je 365 kg.

U dvorištu crkve nalazi se spomenik na kojem piše „Mihalj Verner 1883-1944”. Istoričar Lajoš Foro je u Martonošu objasnio da je Mihalj Verner jedan od više desetina mađarskih sveštenika u „Južnim krajevima” koji za vreme stradanja Mađara nisu napustili svoje vernike i to platili glavom: „Sveštenika u Martonošu su yelati mučili na izuzetno okrutan način nedeljama!” – rekao je tom prilikom Lajoš Foro, kome je otac takođe jedan od ubijenih u odmazdama 1944-45. U Martonošu prema dosadašnjim podacima partizani su  21. novembra 1944. ubili 24 meštana, a jednog su tukli do smrti prethodnih dana. Masovna grobnica žrtava se nalazi na prostoru između Martonoša i Kanjiže.

 Robert Čoban