Kulturna baština Vojvodine: Kanjiža

Crkva se spolja ne čini toliko velika koliko je impresivna njena unutrašnjost. Izgrađena je 1768. a za vreme Revolucije 1848-1849, prilikom opsade grada, hram je izgoreo kao i obližnja pravoslavna crkva. Nekoliko godina kasnije je uspešno obnovljen u klasicističkom stilu kasnog baroka. Hram, kako ga meštani zovu „Velika crkva” je zaista impresivan: dužina je 62 metara, širina 15 metara a zvonik je visok 48,5 metara sa 5 zvona. Oko crkve nalazi se veliki vrt sa brojnim skulpturama, među kojima posebno mesto zauzima kip Svetog trojstva podignut 1891. godine.

Penjemo se na kor gde se nalaze orgulje koje su 2019. obnovljene a datiraju od kraja 18. veka. Restauracija je trajala godinu dana. Tokom obnove sačuvani su svi delovi starih orgulja koji su bili odgovarajući i u originalnom stanju. Tu su i nezaobilazna mađarska nacionalna obeležja koja se mogu videti u svim katoličkim i reformatskim crkvama u mestima u Vojvodini u kojima je većina vernika iz ove zajednice …

U „Malom parku” ispred Gradske kuće nalazi se nekoliko skulptura i spomenika. Centralno mesto zauzima spomenik „Za slobodu” sa imenima boraca rodom iz Kanjiže poginulih u NOB-u. Bista Miloša Dimitrijevića nalazi se u u jugoistočnom uglu Malog parka i delo je Drinke Radovanović renomirane vajarke iz Beograda.

Miloš Dimitrijević  je rođen 10. maja 1824. u Staroj Kanjiži, u jednoj od najuglednijih porodica toga doba. Osnovnu školu je završio u Staroj Kanjiži a školovanje je dalje nastavio u Karlovačkoj gimnaziji, a sedmi i osmi razred sa velikom maturom u Sarvašu, pravo je studirao u Preševu, nakon čega je položio advokatski ispit. Živeo je u Kanjiži do 1848. tj. do svoje 24. godine. Bio je srpski poslanik u Ugarskom saboru u više mandata, a potom i Predsednik Matice srpske. Ovo se smatra najznačajnijim delom Miloša Dimitrijevića jer je rukovodio najznačajnijom prosvetnom i kulturnom ustanovom Srba u tadašnjoj Austro-Ugarskoj. Doprineo je razvoju slobodne misli, političkom životu zajednice, prosperitetu svog naroda i društva u celini. Rodnog grada se uvek rado sećao i pomagao u mnogim segmentima. Umro je 20. februara 1896.

Bista pijaniste i kompozitora Tibora Haršanjija delo je priznatog vajara Lasla Silađija. Tibor Haršanji je rođen 27. juna 1898. u Staroj Kanjiži. Studirao je na Visokoj muzičkoj školi u Budimpešti, komponovanje je učio kod Zoltana Kodalja (mađarski kompozitor i muzikolog, uz Belu Bartoka najznačajniji mađarski muzički stvaralac 20. veka). Godine 1921. kraće vreme koncertira u Beču, zatim godinu dana na turneji po Holandiji, od 1923 živi stalno u Parizu kao pijanista, dirigent i kompozitor, a u “gradu svetlosti” je i umro 19. septembra 1954. godine.

Tu su i statue pisca Ištvana Konca i slikara Tihamera Doboa. Dobo je bio slavni kanjiški slikar poznat po motivima oko reke Tise. Studirao je u Novom Sadu i Nišu. Ištvan Konc je bio jedan od najtalentovanijih ovdašnjih pesnika.

Iz Malog parka vidi se pravoslavna Crkva Svetog Arhanđela Mihaila koja je sagrađena 1851. Pored crkve je Parohijski dom iz kojeg u dvorište prvo izlazi nekoliko miroljubivih pasa pa onda za njima i sveštenih - Jovica Mojsilović. Kako je odlukom Eparhije bačke zabranjeno fotografisanje unutrašnjosti hramova na njenoj teritoriji bez pismenog odobrenja Episkopa bačkog, ostaćete uskraćeni za fotografije raskošnog ikonostasa. Sveštenik je veoma ljubazan, priča nam o istorijatu crkve ali i svakodnevnom životu oko 140 srpskih, uglavnom staračkih domaćinstava, koliko ih je trenutno ostalo u ovom mestu.

Hram se nalazi na mestu na kojem je i do tada postojala bogomolja pod istim nazivom, sagrađen 1775. Tokom Revolucije 1848. ovaj hram je do temelja izgoreo. 1851. sagrađena je nova crkva. Iz stare crkve sačuvane su četiri ikone, dela Teodora Ilića Češljara. Hram je prvi put obnovljen 1923. kada je i tronosan od strane Episkopa bačkog Irineja Ćirića. Ikonostas je oslikan između 1859. i 1862. Oslikavanje je povereno Pavlu Simiću, jednim od prvih predstavnika romantičnog slikarstva u Srbiji.

Sveštenik Jovica Mojsilović skreće mi pažnju na slučaj spomenika kralju Petru Prvom Karađorđeviću koji je stajao u Malom parku ispred Gradske kuće u Kanjiži do 1941.

Više od 30 godina u Muzeju Vojvodine nalazi se kameni spomenik, neidentifikovana obezglavljena figura muškarca u vojnoj uniformi visoka oko dva metra. Prema sećanju zaposlenih spomenik je dospeo u muzej „iz jednog mesta u Vojvodini” ali nije zavedeno iz kog. Tek nedavno se upoređivanjem sa jedinom pronađenom arhivskom fotografijom spomenika kralju Petru Prvom u Kanjiži - došlo do zaključka da je reč o toj statui.

U sklopu izložbe „Strma ravnica” (povodom 100 godine od kolonizacije iz 1921.) Muzej Vojvodine snimio je dokumentarni film o „Kralju Petru iz Kanjiže” i tom prilikom na inicijativu sveštenika Mojsilovića urađen je intervju sa Leposavom Šlezinger, rođenom Čobanov koja je jedini živi svedok rušenja spomenika. Njeno svedočanstvo nalazi se na Jutjub profilu Muzeja Vojvodine pod naslovom „Rušenje spomenika kralju Petru Karađorđeviću i Staroj Kanjiži 1941” i zaista je veoma potresno jer opisuje i ostale dramatične događaje koji su se dešavali po ulasku Hortijevih trupa u grad.

Leposava je rođena 1932. u Martonošu i imala je 9 godina kada su u aprilu mađarske trupe umarširale u Kanjižu.

Leposava prilikom snimanja intervjua prepoznala i devojku koja se nalazi na toj jedinoj sačuvanoj fotografiji spomenika kralju Petru u Kanjiži. Reč je o Evici Motok koja je živela u tadašnjoj Srpskoj ulici.

„Sećam se momka koji ga je rušio, zvao se Lerinc Ferko. Među nama decom važio je za najveće zlo. Bila sam prisutna kada je Lerinc naslonio visoke merdevine za spomenik, popeo se na vrh i kuckao pajserom po vratu spomenika. U jednom momentu je na mađarskom povikao: Vucite! Oni su povukli i glava kralja Petra je pala dole! Kada je glava pala na kaldrmu, ja sam zaplakala i pobegla kući!”, seća se Leposava.

Toranj sa satom izostao zbog manjka novca

Ispred Gradske kuće čeka nas Viktor Đeri, nastavnik obližnje Osnovne škole Jovan Jovanović Zmaj koga je Opština zadužila da nam bude vodič kroz kulturnu baštinu Kanjiže. Ulazimo u impresivno zdanje Gradske kuće a Viktor nam priča o njegovom istorijatu.

Stara Kanjiža je tek 1908. stekla rang grada i samim tim je dobila više nadležnosti pa i više mogućnosti za dalji razvoj. Grad je smatrao prioritetnim ciljem da se što pre izgradi nova zgrada Gradske kuće koja će biti adekvatno ugledno zdanje. Gradska kuća koja i danas služi kao sedište gradske uprave sagrađena je 1911. Građena je prema nacrtima budimpeštanskog arhitekte Zoltana Rajsa u stilu secesije. Iako, zbog manjka finansijskih sredstava izgrađena u pojednostavljenoj verziji, odiše jednistvenim stilom. Prema originalnom planu, zgrada Gradske kuće trebalo je da bude asimetrična što je tipično za objekte iz doba secesije; sa bočnim tornjem, koji na nacrtu deluje impresivno. Međutim, zbog nedostatka novca, Zoltan Rajs je pojednostavio plan 1909. Izostao je toranj sa satom sa leve strane a dekoracija fasade je nešto skromnija. Isturena svečana sala sa nizom uskih vertikalnih prozora, ukrasi od lima, geometrijski jednostavna zidna ogledala čine zgradu posebnom. Secesijski motivi ne vladaju, ali ipak određuju stil Gradske kuće u Kanjiži, koja nije samo najimpozantnija građevina u mestu, već je i jedan od najvrednijih arhitektonskih spomenika secesije u Vojvodini.

Sveštenik Jovica Mojsilović podneo je inicijativu da se spomenik Kralju Petru Prvom vrati na mesto u Malom parku odakle je sklonjen, pribavljeno je pozitivno mišljenje republičkog Ministarstva kulture međutim Skupština opštine Kanjiža taj predlog još uvek nije razmatrala.

Dok šetamo ka Osnovnoj školi Jovan Jovanović Zmaj Viktor nam pričao o burnoj istoriji Kanjiže. Po arheološkim nalazima na obali reke Tise, u okolini današnjeg Ribarskog trga već u bronzano doba je postojala naseobina.

Ime Kanjiža je verovatno slovenskog porekla i proističe iz reči knez, knežev. Od ovih osnovnih reči proističu nazivi mesta u raznim epohama i na raznim jezicima: Kenesna, Canisa, Kenese, Kanisa, Kanjiža i Kanizsa. Na južnoj granici sela Velebit u opštini Kanjiža su pronađena grobna mesta iz bronzanog doba i doba Sarmata. Ukupno je istraženo 108 grobova.

U Gvozdenom dobu (od otp. 1000 godina p.n.e. do početka nove ere) usled keltskog osvajanja teritorija, Dačani su se kretali prema zapadu. Prilikom formiranja Glavne ulice u Kanjiži je 1971. pronašli grob sa skeletom iz tog doba. Ostaci naseobina iz doba Sarmata (od 1. do 4. veka) se nalaze u Horgošu, na uzvišenju obale, između Male Pijace i Trešnjevca kao i u Adorjanu.

Tokom vladavine Atile Hunskog centralno područje glavnog hunskog plemena se prostiralo uz deonicu toka Tise na jugu današnje Mađarske i u Vojvodini, a pretpostavlja se da je prestonica bila negde između Sente i Segedina. U to vreme, do tad nezabeleženo, veliko kretanje naroda se odvijalo u ovim krajevima. Legenda kaže da se na dvoru Atile susretao Istok, Zapad i Jug. Po verovanjima Atilin posmrtni kovčeg se nalazi negde na ovom delu toka Tise ili pak ispod jedne od brojnih humki u ovom području…

Marija Terezija (vladala od 1740-1780) u uvodnom delu pisma o povlasticama spominje zasluge srpskih potiskih graničara koji su se isticali u francuskim, bavarskim i pruskim ratovima, ali i onih koji su smeli da prihvate uspostavljanje građanskog društva u pograničnom području (na vojnoj granici) i nisu se iselili iz svojih domova. U znak zahvalnosti kraljica je u 20 tačaka regulisala pravni status, administrativni i privredni život Potiskog komorskog okruga.

Kanjiža je – zajedno sa Bečejom i Sentom – po trećem pismu o povlasticama Potiskog komorskog okruga (1800) postala trgovište. Po privilegiji koju je značio status trgovišta, vašar u Kanjiži se održava 1. maja i 19. septembra, a nedeljni vašari se održavaju svakog četvrtka (do danas je četvrtak pijačni dan u Kanjiži).

Sledeće nedelje na ovom mestu nastavak priče o bogatoj kulturnoj baštini ovog gradića na severu Bačke:  Banji Kanjiža i tajnama koje krije Veliki park ispred banje; Regionalnom kreativnom ateljeu Kanjiža; groblju, Kalvariji, Železničkoj stanici, srušenoj Sinagogi, arheološkim lokalitetima i gastronomskim biserima...

Robert Čoban