Kulturna baština Vojvodine: Kikinda

Ali se isplatilo jer se sa ovog mesta pruža spektakularan pogled na Kikindu i ravnicu oko nje na sve četiri strane sveta.

Tokom rekonstrukcije hola i glavnog stepeništa Gradske kuće 2016.  kada su neimari podigli skele i počeli da skidaju boju sa plafona koji je prokišnjavao, otkrili su osam raritetnih uljanih slika koje datiraju nešto pre 1894. godine, kada je okončana njena izgradnja. Zgradu je projektovao budimpeštanski arhitekta Erne Balaš. Pored njih nalaze se i kopije portreta ličnosti važnih za istoriju ovog grada: Josif Pavliček, Đorđe Radak, Melanija Gajčić, Pavle Kenđelac, Luka Majinski i Živko Bogdan. Srđan Sivčev iz Istorijskog arhiva grada koji je naš domaćin - objašnjava kako je za vreme socijalizma unutrašnjost Svečane sale obložena lamperijom pa je uništen predratni raskošni enterijer.

Dok smo još bili na tornju Gradske kuće prvo što mi je zapalo za oko bila je zgrada hotela „Narvik” koja je nekako štrčala u pitomini barokne, klasicističke i secesijske arhitekture nekadašnjeg sedišta Velikokikindskog distrikta.

Hotel „Narvik”, simbol ekonomskog prosperiteta Kikinde danas je arhitektonsko ruglo u centru grada, najviše zbog započetih i nikada završenih radova koji su naružili njegov izgled, posebno u delu prizemlja.

Ruiniran je i krov sa čijih je kupola skoro u potpunosti pokraden bakarni lim. Hotel je dobio ime po norveškom gradu koji je pobratimljen sa Kikindom u znak sećanja na internirce koji su sa ovih prostora u toku Drugog svetskog rata odvođeni od strane nacista u tu skandinavsku zemlju koja je u to vreme bila pod Hitlerovom čizmom…

Šetamo po, čak i za vojvođanske prilike izuzetno prostranom gradskom trgu na kojem je nekad bila pijaca a postao je pešačka zona 1982. po ideji arhitekte Predraga Cagića. Trg je tokom vekova menjao ime: Trg Franje Josifa, Trg Kralja Petra Prvog, Titov trg i Trg srpskih dobrovoljaca.

Odmah do Gradske kuće je impresivna Drakslerova palata izgrađena u neobaroknom stilu 1891. Kasnije je prodata porodicama Altan i Putnik a danas je u njoj Vojvođanska banka. Sa druge strane trga je Slanikina palata koje svoje ime duguje svom prvom vlasniku Rudolfu Slaniki, imućnom veleposedniku.

Kuću jevrejske porodice Štajner sa kraja 19. veka u kojoj je između dva rata bila prodavnica cipela „Bata”, meštani danas zovu „kod Borova” po čuvenom brendu iz vremena SFRJ. Jedna od najlepših zgrada u centru je Budišinova palata iz 1928. sa elmentima neobaroka i rokokoa koja je ime dobila po Aleksandru (Šanjiki) Budišinu.

Zgrada Kulturnog centra građena u drugoj polovini 19. veka nekada je bila Varoška gostiona. Na nju se naslanja zgrada Sokolskog doma, rad čuvenog Đorđa Tabakovića iz 1938.

Braća Nikolaus i Peter Penc podigli su krajem 19. veka velelepnu zgradu koju danas znamo kao Pencova kuća ili „Nama”, po nekadašnjoj prodavnici tekstila.

Zgrada Uprave javnih prihoda, nekadašnji SDK građena po projektu Milana Tabakovića 1910. na fasadi ima motive košnice koja simbolizuje rad, štedljivost i blagostanje.

Narodno pozorište u Kikindi osnovano je 1950. i nalazi se u zgradi nekadašnjeg hotela „Nacional”. Inače, prva predstava u gradu igrana je 1796. i to na nemačkom jeziku a srpska publika je prvi put imala prilike da uživa u pozorištu 1834. kada je u kafani „Kod zlatnog pluga” u Dositejevoj ulici igrana predstava „Svetislav i Mileva” Jovana Sterije Povića.

Varađinova kuća, nekada dom porodica Bogdan i Varađin, raskošna je palata građena 1906. po nacrtima Ernea Balaža, istog arhitekte koji je projektovao Gradsku kuću.

Zgrada Gimnazije iz 1900. građena je po projektu Jožefa Pavličeka a pre toga gimnazija se od svog osnivanja 1858. nalazila u zgradi Kurije, današnjeg Narodnog muzeja.

Zgrada Biblioteke „Jovan Popović” pre rata pripadala je jevrejskoj porodici Vincehidi. Lepedatova palata koju je 1908. gradio Ivan Tabaković za porodicu Lepedat jedna je od najlepših u gradu, posebnu pažnju privlače mozaički ukrasi na fasadi. Vila nemačke porodice fon Rajsenfelder sa kraja 19. veka danas je Dom zdravlja. Palata u kojoj je danas Dečiji dispanzer pre rata je bila poznata kao „Vila Ana” a građena je za porodicu Fa.

Ako pogledamo ovaj niz palata - lako ćemo doći do zaključka da je Kikinda svoju „zlatnu epohu” imala upravo u vreme „secesije” do 1890. do 1910. kada je nastala ogromna većina ovih zgrada. Ako se uzmu u obzir broj i veličina objekata, raskošna arhitektura i njihovo današnje dosta dobro stanje, Kikinda je tu ispred gotovo svih drugih vojvođanskih gradova.

Pravoslavna crkva u centru grada, posvećena svetom Nikoli, podignuta je 1769. godine. Sadašnja crkva je podignuta na mestu male crkve-pletare, dok je toranj sa zvonikom podignut nešto kasnije. Adaptacijom 1981. crkva dobija visoki barokni toranj.

Posebnu vrednost hrama daje ikonostas, rađen oko 1790. godine koji se pripisuje Teodoru Iliću Češljaru, dok novije stilske analize pokazuju da je kikindski ikonostas rad mladog Jakova Orfelina iz 1773.

Nedaleko od nje je i Rimokatolička crkva iz 1811. Četiri zvona u S-duru postavljena su 1925. a oltar je izgrađen od aranđelovačkog mermera. Tu su i vredne akustične orgije i četiri slike sa prizorima iz Biblije, delo Keri Lasla i njegovih sinova.

Jedan od svakako najznačajnijih datuma u istoriji Kikinde je 15. novembar 1857. godine, kada je stigao prvi voz na liniji Segedin-Kikinda-Temišvar. Kikinda je tako dobila prugu među prvima u današnjoj Srbiji, više od dve decenije pre Novog Sada i Beograda. Ta deonica postala je deo 700 kilometara duge pruge Beč-Budimpešta-Bazjaš, a Kikinda je dobila direktnu vezu sa važnim evropskim centrima. Vozovi tada donose neverovatan napredak i počinje industrijski razvoj grada. Kroz ovu stanicu na svom putu od Pariza do Carigrada - prolazio je jedno vreme i čuveni „Orijent Ekspres”.

„Attendite!”, („Čuvajte se!”) natpis je na latinskom koji više od veka stoji na fasadi Gradske kuće u Kikindi. Različita su tumačenja zašto je tadašnja vlast odabrala baš ovaj slogan, najčešće se pominje ono da se njime upozoravaju Kikinđani da čuvaju slogu i mir. Za prvih sto i kusur godina, moglo bi se reći da poštuju  upućenu poruku… 

Kada smo obišli železničku stanicu, bila je skoro pusta, ispred ulaza su sedela samo tri migranta. Postoje tri polaska dnevno za Zrenjanin i dva za Suboticu. Za razliku od većine železničkih stanica u Vojvodini koje su u očajnom stanju, ova u Kikindi je sasvim solidno održavana.

Na području Kikinde do početka Drugog svetskog rata, Jevreji su činili oko 1.5-2% od ukupne populacije – na primer, u listama sa popisa stanovništva iz 1824. godine navedeno je 129 Jevreja od ukupno 12.344 stanovnika, dok se na popisu iz 1921. godine javlja broj od 551 Jevreja. U tadašnjem velikokikindskom okrugu jevrejsko stanovništvo se uglavnom bavilo trgovinom i medicinom, te se, iako je činilo mali procenat od ukupnog broja stanovništva, isticalo u okvirima razvoja aktivnog društvenog i ekonomskog života u gradu.

Sinagoga izgrađena 1880. preživela je Drugi svetski rat ali je nakon rata prodata i srušena. Na njenom mestu se nalaze prodavnica i kafana. Na zgradi nekadašnje Jevrejske opštine - nalazi se spomen-tabla i lavovske glave - jevrejski nacionalni simbol.

U krošnjama drveća u centru Kikinde zimuju sove utine a meštanima i turistima se na info-tabli daju uputstva o tome šta raditi ako nađete malu sovu koja je pala iz gnezda. Sova je na neki način postala i simbol grada pa je tako na kružnom toku na ulazu u grad postavljena velika skulptura sove u koju je utrošeno pola tone gline. Vajar Jovan Blat, autor skulpture koja je zbog svojih dimenzija i oblika odmah izazvala različite pa i lascivne komentare, uz osmeh kaže da je svaka reklama dobra, pa i ona koja je loša. Inače, mesec novembar kada sove dolaze u Kikindu na zimovanje ovde su prekrstili u Sovembar...

Dok sam čekao Srđana i Zlatka i ispred Gradske kuće se igrao sa jednim „nasmešenim” psom lutalicom koji kao da je došao iz one Štulićeve pesme, naišao je čovek sa tamburom u futroli: „Pa gde svirate, sad kad se nigde ne sme?” Odgovorio mi je: „Na sa’ranama. Šta kažu u Kriznom štabu, jel se tamo sme?”

Robert Čoban