Kulturna baština Vojvodine: Građanska kuća Margita, Ribarska centrala i Muzej podunavskih Nemaca

Dobio sam opkladu da je imenik sa kraja tridesetih ili početka četrdesetih (ispostavilo se iz 1940) što sam otkrio na osnovu jednog detalja - Beč se nalazi na popisu gradova u Nemačkoj, dakle štampa je morala da bude nakon „anšlusa” 1938…

U kući na Prigrevičkom putu broj 16 sve podseća na vreme kada je u Apatinu dominiralo većinsko nemačko stanovništvo koje je od ovog gradića na obali Dunava učinilo jedan od privrednih centara celog regiona.

Prvi objekat na ovom mestu sazidala je 1875. porodica Flam koja je 1894. osnovala “Vrionicu sirćeta A. Flam“ pa su ih ovde zvali i „kraljevima sirćeta”. Prvi deo sadašnje Građanske kuće Margita sazidan je 1895. godine, a kako se posao razvijao, tako je dograđivan deo po deo: 1915. do 1917. podignuta je štala i novi pogon male fabrike, da bi svoj današnji izgled dobila između 1927. i 1929. godine.

Brigu oko kuće i biznisa preuzeo je Bela Nad sa suprugom Jelisavetom i ćerkama Anom i Margitom, nasledivši tasta. I porodica Nad je bila vrlo imućna. Još je njihova baka završila „Školu za dame“ u Beču, u kojoj je među predmetima bilo, uz obavezno kuvanje i vez - igranje tenisa, o čemu svedoči i sačuvana dokumentacija. Porodica je osim sirćetane imala 300 jutara zemlje i tri salaša koji su im posle Drugog svetskog rata oduzeti. Ostala im je samo kuća površine oko 300 kvadrata sa ograđenim dvorištem i pomoćnim zgradama u kojoj je ostala da živi Margita, jer su se ostali članovi porodice preselili u Nemačku. Sirćetana je radila sve do 1965. godine. Kuću danas vode naslednici porodice, iznajmljuju je za snimanje filmova ili različite kulturne manifestacije a otvorena je i za putnike koji žele da se uvere u visok nivo građanske kulture u Vojvodini u tom vremenu…

Dok u brodici plovimo mirnom vodom Dunava i degustiramo lokalno „Berber” zanatsko pivo, prolazimo pored Crkve Sabora Svetih Apostola, prve pravoslavne crkve na obali Dunava kada se se ide od izvora ka ušću.

Nešto dalje nizvodno, na levoj obali Dunava kroz gustu vegetaciju nazire se zgrada Ribarske centrale. Osnovana 1911. kao privatna svojina austrijskog nadvojvode Fridriha Habzburškog u čijem  se posedu  nalazio veliki deo Baranje, kao i plavne površine pored leve dunavske obale. U Ribarskoj centrali se koncentrisala ogromna količina ulovljene ribe, koju je sa 19 ribarskih stanica liferovalo oko 400 angažovanih ribara.

Nakon propasti Austrougarske i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918, nadvojvodi Fridrihu se agrarnom reformom oduzimaju posedi u Baranji, kao i bogati ribolovni reviri na Dunavu. Formiranjem državnog dobra “Belje”, 1920. godine, u njegov sastav ulazi i ribolovno područje na Dunavu, koje se prostiralo od mađarske granice do ušća Drave, sa svim plavnim područjima.  Za transport ribe korišćena je posebna ambalaža, velike korpe od pletenog pruća, sa poklopcem.  U pojedinim godinama za ovu namenu korišćeno je i do 15.000 korpi. Riba je distribuirana u svežem stanju i najčešće se izvozila u Austriju, Čehoslovačku i Poljsku. Na osnovu statističkih podataka, koji se u Ribarskoj centrali vode od 1914, godišni ulovi ribe u periodu između dva Svetska rata, iznosili su i do 1.566.959 kg ribe (1924. godine).

Okupacijom Kraljevine Jugoslavije, 1941. nakon što je Bačka pripala Hortijevoj Mađarskoj, svi nekadašnji posedi, zajedno sa Centralom, ponovo se dodeljuju porodici Habzburg i ostaju u njenom vlasništvu sve do oslobođenja ovog područja, 1944.  Ribolovni centar, 1954. ulazi u sastav Uprave uzgajališta divljači “Jelen”, i dobija na upravljanje  67 km Dunava, zajedno sa svim izlivnim površinama.  Godišnji ulov ribe u ovom periodu (1945-1957) bio je na nivou od pre Drugog svetskog rata (1.200.000 kg ribe 1956). Krajem pedesetih godina, Apatin, tj. ovdašnji Ribolovni centar učestvuje u celokupnom ulovu tadašnje NR Srbije (sa otvorenih slatkih voda) sa 51odsto, dok je na nivou Jugoslavije taj udeo iznosio 14 odsto.

Nekadašnja Ribarska centrala, danas u vlasništvu JP Vojvodinašume, zjapi prazna a njeni vlagom nagriženi zidovi sa setom se sećaju slavnih dana. Kako saznajem od čelnih ljudi Opštine Apatin, postoje planovi da se objekat obnovi i da mu se da nova namena.

Iskrcavamo se sa brodića i u Brodogradilištu koje je prošle godine proslavilo vek postojanja, zatičemo vlasnika Vasilija Pecića, inače magistra brodomašinstva, kako zajedno sa zaposlenima radi na reparaciji jednog broda. Slika kakva se na ovim prostorima retko viđa.

Boris Mašić, po majci Nemac, decenijama se bavi očuvanjem kulturne baštine Podunavskih Švaba ali i drugih naroda na ovim prostorima. Sa njegovim radom prvi put sam se sreo pre nešto više od godinu dana kada je Muzej podunavskih Nemaca imao izložbu dela svojih eksponata u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu. Muzej je smešten u prostoru Crkve Srca Isusovog preko puta Katoličkog groblja u Apatinu.

Ovaj hram izgrađen je u pseudoromaničkom stilu, u periodu 1931-1933. godina, i predstavljao je najveću katoličku crkvu izgrađenu na području Bačke između dva Svetska rata. Među brojnim eksponatima Boris Mašić pokazuje mi impresivno Sv. Trojstvo koje je uspeo da spase iz nemačke katoličke crkve u Prigrevici koju su 1991. opljačkali i zapalili pripadnici lokalnih ekstremista i paravojnih formacija iz Erduta. Mašić je kasnije otkupljivao brojne predmete iz crkava opljačkanih u Slavoniji, Baraniji i Bačkoj tih godina i svi se danas nalaze u ovom muzeju.

U istim prostorijama nalazi se i Nemačko udruženje „Adam Berenc” osnovano 2001. godine koje danas ima 96 članova a dobilo je ime po katoličkom svešteniku iz Apatina koji se još tridesetih godina usprotivio nacističkoj politici. Sveštenik Brenc je izdavao i list „Donau” („Dunav”) u kojem je otvoreno agitovao protiv nacističkih stavova i Adolfa Hitlera. Berenc je uhapšen od strane Gestapoa prilikom ulaska nemačkih trupa u Bačku 16. marta 1944. Nakon intervencije nadbiskupa Jožefa Gresa, sveštenik antifašista je pušten iz logora i kraj rata je dočekao u Kaloči gde je i umro 1968.

Jedan drugi ovdašnji Nemac, rođeni Apatinac graditelj violina, Robert Kelč, odlučio je pre tri godine da, nakon više od četrdeset godina života i rada u Beču, svoju radionicu preseli u rodni grad.

Stotinak violina, viola i violončela nastalih u apatinskoj radionici Roberta Kelča, pored priča o Građanskoj kući Margita, Ribarskoj centrali i Nemačko-podunavskom crkvenom muzeju da viševekovna tradicija marljivog rada na ovim prostorima neće ostati samo kao muzejski eksponat i požutele slike nego ima i svoju budućnost.

Robert Čoban