KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bela Crkva

Bela Crkva je svoje najslavnije dane imala u međuratnom periodu kada se ovde uz većinske Nemce, Srbe, Čehe i Rumune - naselila velika zajednica od čak 2.500 Belih Rusa. Njima u čast je povodom 100. godišnjice od doseljavanja u Kraljevinu SHS u ovdašnjem Narodnom muzeju organizovana izložba “Bela mati”.

Ispred muzeja srećemo Emanuela Vevericu, mladog belocrkvanskog entuzijastu koji je pokrenuo mnoge akcije očuvanja ovdašnje kulturne baštine.

U sveže renoviranom prostoru najstarijeg muzeja u Vojvodini čekaju nas ljubazna predsednica Opštine Violeta Simić u društvu direktora muzeja Igor Vokouna koji je godinama ovde radio kao kustos. Igor koji je ujedno i autor izložbe vodi nas kroz priču o Belim Rusima u prizemlju i stalnu postavku na spratu, odgovara na desetine mojih pitanja i ostavlja utisak pravog čoveka na pravom mestu.

U Belu Crkvu se posle Oktobarske revolucije doselilo oko 2.500 Rusa, a glavni razlog za ovako veliki broj pridošlica u varošicu koja je tada brojala oko 5000 stanovnika, jeste to što su kompletne školske ustanova iz Rusije našle svoje utočište u Beloj Crkvi. Kralj Aleksandar Karađorđević otvorio je vrata izbeglicama iz carske Rusije i zaslužan je za nastavljanje rada kadetskih korpusa na teritoriji Kraljevine SHS. U Belu Crkvu su sve do 1928.  pristizale ruske izbeglice, najpre Marijanski donski devojački institut, Nikolajevsko konjičko učilište i Krimski kadetski korpus, kasnije imenovan u Kadetski korpus velikog kneza Konstantina Konstantinoviča, poslednji od 30 kadetskih korpusa carske Rusije, koji se do 1944. zadržao u Beloj Crkvi…

Dok se penjemo ka prvom spratu, zapažam biste cara Franje Josifa i carice Marije Terezije Narodni muzej u Beloj Crkvi otkupio je sa otpada 1954.

U stalnoj postavci nalazi se i kopija čuvenih Dupljajski kolica. Originali se nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu i Gradskom muzeju u Vršcu.  Otkrivena su početkom 20. veka na lokalitetu Grad u blizini sela Dupljaja u opštini Bela Crkva. Otkrivena su dvoja kolica od terakote koja pripadaju žutobrdskoj kulturi, dakle potiču iz srednjeg bronzanog doba. Prema pretpostavkama, stara su oko 3.500 godina. Jedna kolica su sa tri točka i u njih su upregnute patke. Uz njih je nađen i poklopac. Na drugim kolicima ruda je polomljena, pa imaju samo dva točka. Na kolicima su ljudske figure, ali sa ptičjim kljunom. I kolica i točkovi i idol (ljudska figura) su bogato ukrašeni urezanim spiralama, krugovima, šrafiranim trouglovima i drugim geometrijskim motivima, a na četiri mesta i prastarim solarnim simbolom, takozvanom svastikom, odnosno kukastim krstom.

Dupljajska kolica su obredni predmet izuzetnog verskog značaja za preistorijski kult tog doba i govore o tadašnjim složenim religioznim koncepcijama i tesno su vezana za kult plodnosti i vegetacije. Ovaj motiv nalazi se inače na svim vozačkim dozvolama u Srbiji…

Muzej u Beloj Crkvi osnovan je 13. septembra 1877. i najstariji je muzej na teritoriji Vojvodine, a pod imenom Gradski muzej je postojao sve do 1941. Najpre se nalazio u zgradi Magistrata, a na samom početku, njegov kustos bio je slavni istraživač i publicista Feliks Mileker. Sam povod za osnivanje muzeja su bile pronađene kosti mamuta na obali Karaša, a inicijator Karl Špang je istovremeno bio i sakupljač ovih prirodnih retkosti. Najznačajniji doprinos tokom prvih godina rada muzeja dao je Leonard Bem, kolekcionar, pasionirani istraživač istorije i arheologije Banata, prikupljajući predmete za muzejske zbirke.

Nakon Drugog svetskog rata, odlukom Narodnog odbora, muzej je počeo sa radom 1954. kada je premešten u dvospratnu građevinu u glavnoj ulici, gde se još uvek nalazi. Tokom 2021. otpočela je kompletna rekonstrukcija zgrade i danas ovaj mali muzej, najstariji u Vojvodini, zaista može da bude na ponos svom gradu.

Obradovao sam se kada sam u Narodnom muzeju u Beloj Crkvi u prostoriji sa portetima iz 19. veka ugledao nešto što mi je zaličilo na rad Mrđana Bajića kojim je predstavljao Srbiju 2007. na Bijenalu u Veneciji. Zaista, to je bio Bajićev “Čovek koji nosi zvezdu”, skulptura koju je muzej prošle godine kupio sredstvima iz konkursa za nove akvizicije Ministarstva kulture i informisanja. Odmah pored je i zanimljiv rad vajara Slobodana Savića - “Beogradske priče” takođe kupljen sredstvima od konkursa.

Najveća slika u Narodnom muzeju u Beloj Crkvi je platno “Dolazak Mađara u Panonsku niziju” koje je naslikao ovdašnji slikar Georgije Putnik (1851-1905). Delo je nastalo po naruybini gradske uprave u čast Milenijumskih svetkovina 1896. povodom hiljadu godina od doseljavanja Mađara u Panonsku niziju, a reč je o kopiji čuvene slike Mihalja Munkačija.

“Dolazak Franje Josifa u Belu Crkvu 1872” delo je Simeona Mičina, belocrkvanskog oficira, slikara i kompozitora. Naslikao ga je nakon posete cara ovim krajevima povodom ukidanja Vojne krajine.

Odlazimo iz muzeja i odmah preko puta nailazimo na Rumunsku pravoslavnu crkvu. Na osnovu predloga Rumunske crkvene opštine, Magistrat je krajem 1868. odobrio građevinski plac za gradnju crkve koja je otpočela 1871. i završena je naredne godine. Zanimljivo je da se ispred hrama nalaze lokali koje crkvena opština izdaje i po tome je ova crkva specifična na teritoriji Vojvodine.

Ulica koji nosi ime 1. oktobra, dana oslobođenja Bele Crkve u Drugom svetskom ratu, od 1941. do 1944. bila je Ulica Adolfa Hitlera, pre toga Kralja Petra, pre toga Hauptgaše...a meštani su je uvek zvali Glavna.

U ulici je veliki broj očuvanih kuća i zgrada, jednospratnica za zanimljivim kapijama, balkonima, prozorima i fasadnom plastikom. Pojeli smo odličan burek u lokalnoj pekari i nastavili ka Gradskom parku.

Ulazimo u “Belu galeriju” u centru mesta kad tamo devojka sa foto-aparatom u ruci i izložba “Šapat prirode” sa serijom veoma zanimljivih motiva iz šuma, proplanaka i reka u okolini Bele Crkve, uglavnom krupnih kadrova. Devojka se zove Nikol Jagec, iz Bele Crkve je, Slovenka poreklom.

Na uglu ulica Vojske Jugoslavije (nekadašnja Geteova) i Sonje Marinković (nekadašnja Kapelanska) nalazila se najstarija hrišćanska bogomolja u Beloj Crkvi - Kapela Sv. Vendelina koja je podignuta još daleke 1760.

Sveti Vendelin bio je zaštitnik stoke i stočara, njegov dan se proslavlja 20. oktobra a tog dana su se u Beloj Crkvi održavale procesije u njegovu čast i veliki stočni vašar par dana ranije…

Nakon Drugog svetskog rata i odlaska Nemaca iz Bele Crkve, kapela je bila prepuštena zaboravu i propadanju da bi opštinska komunistička vlast formirala tročlanu komisiju za njeno rušenje, što je i učinila 7. maja 1968. Kapela je srušena do temelja iste godine. Na fotografiji se vidi momenat skidanja krsta sa tornja prilikom rušenja kapele.

Na mestu gde se nalazila nikada ništa nije izgrađeno niti postoji ikakva tabla ili spomenik o postojanju ovog sakralnog objekta. Kako nam je rekao naš vodič kroz ovo mesto, Emanuel - stanovnici Bele Crkve i nakon toliko vremena od njenog rušenja zovu taj deo grada “kod kapele”.

Na samom rubu Gradskog parka nalazi se tzv. Bauerova kula.

Franc Bauer, trgovac, društveni delatnik, filantrop i zadužbinar (Bela Crkva, 1836 - 1932). Nakon izučenog zanata i “stranstvovanja” po evropskim zemljama otvara u rodnom gradu samostalnu trgovačku radnju (1859), koju je uspešno vodio godinama, stekavši pozamašan imetak. U društvenom životu grada ostavio je značajnog traga. Bio je, pored ostaloga, aktivni član i rukovodilac brojnih strukovnih i humanitarnih društava i udruženja. Mnogo je truda i sopstvenog novca uložio na ulepšavanju grada (asfaltiranje ulica) i njegovom ozelenjavanju, naročito centralnog gradskog parka, ali i aleje prema reci Neri, koja je neko vreme nosila njegovo ime (1914-1918), a u to vreme mu je gradska uprava dodelila i titulu počasnog građanina Bele Crkve.

Uz brojna dobra dela Franc Bauer je 1913. u centralnom gradskom parku podigao svojvrsnu spomen kulu, koja predstavlja jedinstvenu astronomsko-meteorološku stanicu u sklopu koje se nalazila i pumpa za vodu koja je navodnjavala park. Na njoj se nalazila i mramorna ploča sa imenom zadužbinara, njegov portret u bronzi i godina izgradnje. Takođe, tu su bili i podaci vezani za nadmorsku visinu, geografsku dužinu i širinu na kojoj se grad nalazi. Građani su mogli, takođe, ta saznaju, sa postojećih instrumenata, kolika je trenutna temperatura, barometarski pritisak, brzina vetra, količina, eventualnih, padavina itd. Sa sve četiri strane zdanja nalazili su se časovnici koji su iskazivali vreme u različitim vremenskim zonama.

Od Drugog svetskog rata jedinstvena Bauerova kula stoji zapuštena a kako saznajemo postoje ideje da ona konačno bude obnovljena sredstvima Ministarstva kulture i informisanja.

U Gradskom parku u Beloj Crkvi naišli smo na spomenik Grofu Mersiju (1666-1734) koji je ovde postavljen 2017. povodom tri veka od osnivanja mesta. Grof Klaudije Florimund Mersi može se sa pravom nazvati osnivačem Bele Crkve. Na njegovu inicijativu i uz njegovu dozvolu kao prvog guvernera Banata, posle 165 godina Otomanske okupacije Banata, 1717. godine se osniva naselje Bela Crkva u sklopu Novo-palanačkog sreza. Nakon Austro-turskog rata (1738-1739) i potpisanog Beogradskog mira (1739), Bela Crkva postaje sedište sreza i jedno od najbitnijih mesta na donjem toku reke Dunav. Njegova ličnost je prepoznata i u doba Kraljevine SHS kada se posle Prvog svetskog rata menjaju mnogi nazivi ulica u Beloj Crkvi ali njegova ostaje. Današnja ulica Ive Lole Ribara je sve do 1945. godine nosila naziv “Mersijeva ulica”.

Na ulazu u park je bilbord sa fotografijom đaka generacije ovdašnjih osnovnih škola a jedan momak je prodavao badnjake i žito (bili smo ovde 5. januara)... Nešto dalje u parku nalazi se spomenik streljanim žiteljima Bele Crkve.

Naime, 26. februara 1943. streljanje je izvršeno u znak odmazde zbog ubistva Antona Šmita, pripadnika Hitlerove omladine iz Bele Crkve. Streljani su dovedeni iz logora u Bečkereku, a samo streljanje je izvršeno na katoličkom kultnom mestu Tri krsta do kojeg vodi simboličan put Hristovog stradanja (Kalvarija sa 14 usputnih kapela - “postaja”). Saopštenje Policijske prefekture za Banat- Komanda javne bezbednosti broj 866-1943 – 26.02.1943. bilo je istaknuto u Beloj Crkvi kao i svim selima odakle su streljani. Tog dana je ubijeno 22 civila iz Gaja, 22 iz Deliblata, 4 iz Dubovca i po jedan civil iz Bele Crkve i Vračevgaja.

Tu je i bista Žarka Zlatara, komesara Južnobanatskog partizanskog odreda. On je borbi sa policijom u opkoljenoj kući bio ranjen i da ne bi živ pao neprijatelju u ruke, poslednjim metkom sebi prekraćuje život 22. februara 1943. Za sobom je ostavio udovicu Persidu i ćerku Milicu.

Robert Čoban