Ćerka poslednjeg vršačkog rabina omiljena slikarka Hemfrija Bogarta

Pred našim očima promiču stanice sa tek po nekim putnikom: Karađorđev park, Vukov spomenik, Pančevački most, Pančevo Glavna, Pančevo Varoš, Banatsko Novo Selo, Vladimirovac, Alibunar, Banatski Karlovac, Nikoljinci, Uljma, Vlajkovac i na kraju - Vršac. Posebno je potresan prizor Železničke stanice u Vlajkovcu sa koje je gotovo potpuno otpao malter i nalazi se u pođednako očajnom stanju kao i čuven Dvorac Bisinger u tom mestu.

Železnička stanica u Vršcu iz 1858. godine - osim što je jedna od najstarijih u državi - trenutno je i jedna od najbolje očuvanih. Naš današnji domaćin, Tanja iz Turističke organizacije Vršca sačekala nas je na peronu sa svojim kolegom Ljubomirom i povela u jednodnevnu avanturu po ovom sjajnom banatskom gradu.

Prvo stižemo do Crkva Sv. Gerharda koja je građena u periodu od 1860. do 1863. godine i najveća je rimokatolička crkva u Srbiji i druga po veličini u bivšoj Jugoslaviji (posle zagrebačke Katedrale).

Dočekuje nas Branislava i priča o uzbudljivoj istoriji crkve kao i samog Svetog Gerharda koji je na ove prostore dospeo putem brodoloma što ga je, dok je putovao iz Venecije u Svetu zemlju bacio na jadranske obale kod Šibenika, pa je tako završio na dvoru ugarskog kralja Stefana i postao prvi banatski biskup. Crkva je fascinantno oslikana i unutrašnjost, iako decenijama nije sanirana - i dalje izgleda jako dobro očuvana.

Par koraka dalje nalazi se Gradski muzej Vršac koji je osnovan 1882. i spada među najstarije muzeje u Srbiji. Impresivna kolekcija sa više od 260.000 objekata i artefakta svedoči o Vršcu i ljudima sa ovog podneblja od perioda prvih ljudskih naseobina u paleolitu do današnjih dana.

Danas Gradski muzej ima izložbene postavke u četiri objekta. U samom gradu su centralna zgrada „Konkordija” i „Apoteka na stepenicama”.  Posle rekonstrukcije, koja je urađena zahvaljujući sredstvima Opštine Vršac i Pokrajnske vlade, u 2015. svečano je otvoreno obnovljeno zdanje Vršačke kule. Četvrti objekat u kome Muzej ima stalnu postavku je „Muzej Roberta Hamerštila“ u selu Gudurica, u blizini Vršca.

U centralnoj zgradi „Konkordija” nailazim na zanimljiv predmet čiji se motiv nalazi se na svakoj vozačkoj dozvoli u Srbiji, a malo ljudi zna da su to zapravo Dupljajska kolica.

Dva slična primerka ovih kolica otkrili su belocrkvanski seljaci na arheološkom nalazištu Dupljaja, kod Vršca, pa su naziv i dobila po ovom lokalitetu. Dupljajska kolica predstavljaju remek delo praistorijske umetnosti. Slika ovog eksponata iz bronzanog doba nalazi se na svim srpskim vozačkim dozvolama, ne samo zbog istorijske vrednosti, već zbog toga što imaju savršeno urađen točak. Poseban kuriozitet predstavljaju motivi kukastog krsta - svastike, koji je u 20. veku dobio sasvim drugu konotaciju.

Dva pištolja vožda Karađorđa

Priča o pištoljima kojima je vođa Prvog srpskog ustanka Karađorđe Petrović navodno platio konačište u gostionici „Štenger” u Vršcu, već dva veka se prenosi sa kolena na koleno. Legenda kaže da je Karađorđe u Vršcu boravio u ovoj gostionici na centralnom gradskom trgu u kojoj je danas smeštena veterinarska stanica, nakon čega je put nastavio prema Beloj Crkvi i dalje preko Dunava. Otišavši u žurbi, jer su se glasine o neznancu koji sa slugama boravi u gostioni brzo proširile varošicom i stigle do policije, Karađorđe je na stolu sobe u kojoj je boravio ostavio dve kubure, kao nadoknadu za račun koji u žurbi nije stigao da plati. Kazuje se da je vlasnik gostionice, kada je saznao da je srpski vožd ubijen samo tri nedelje posle misterioznog boravka u Vršcu, svoj ugostiteljski objekat nazvao „Dva pištolja” i tako odao počast svom najvažnijem gostu.

Najzaslužniji za to što danas imamo muzej sa ovakvom kolekcijom u Vršcu je  Feliks Mileker koji je rođen u ovom gradu 14. januara 1858. u zanatlijskoj porodici kovača – ekseričara. Osnovnu i Građansku školu završio je u Vršcu. 1873. odlazi u Segedin i upisuje se u Učiteljsku školu. Po završetku ostao je još godinu dana kao pripravnik. Sledeće 1878. zaposlio se u Beloj Crkvi kao učitelj. Ovde se upoznao sa Leonardom Bemom koji je presudno uticao na njega, upućujući ga na proučavanje prošlosti Banata.

Neumoran, višestruko zainteresovan u svojim proučavanjima Banata, kao svog zavičaja, sa preko 200 objavljenih radova, zaslužio je trajno priznanje. Koliko god da se ističe njegov značaj kao publiciste, jer je mnogo pisao i objavljivao, ne sme se zanemariti i sav njegov ostali rad u kojem je isto tako postigao veliki uspeh. Naime, može se slobodno reći da je skoro sam sakupio bogate zbirke Muzeja, koje su u momentu njegove smrti imale blizu 135 hiljada predmeta…

Godine 1923. je odlikovan i Ordenom Svetog Save 4. reda, a 1928. dobija počasnu povelju Instituta u Štutgartu za uspešan razvoj Muzeja i Biblioteke, za arheološka i kulturno-istorijska istraživanja i objavljivanje radova o Banatu, kao i za publikovanje monografija mnogih mesta.

Poseban deo muzeja „Konkordija” posvećen još jednom značajnom umetniku rođenom u ovom gradu. Paja Jovanović, rođen u  Vršcu 1859. a umro u Beču 1957. bio je jedan od najvećih srpskih slikara i tipičan predstavnik akademskog realizma. Najbliži mu je po mnogo čemu slikar Uroš Predić, iako su bili takmaci na umetničkom polju.

U Gradskom muzeju nalazi se jedan broj slika Paje Jovanovića među kojima su najreprezentativnija dela veliki portret Aleksandra Karađorđevića (112 h 215 cm) i „Vršački triptih” gigantskih dimenzija (409 h 200 cm) koji je umetnik uradio za Milenijumsku izložbu u Budimpešti 1896.

Dok šetamo ka centru, raznovrsna arhitektura na vršačkim ulicama iz 18, 19. i 20. veka - svedoči o burnoj istoriji grada. 1716. Turke je odavde proterao vojskovođa Eugen Savojski čime je otvorio novu epohu u istoriji grada. U Vršac su uskoro kolonizovani Nemci iz oblasti oko reke Mozela koji su sobom doneli nove vinogradarske tehnike koje će Vršac brzo pretvoriti u jedno od središta vinarstva Habzburške monarhije.

Prolazimo pored Hotela Srbija koji deluje napušteno poput Kikindskog „Narvika”, ali mi domaćini kažu da je nakon napuštanja od strane hotelskog lanca sa Palma de Majorke - objekat kupio bogati Vrščanin Milan Popović, široj javnosti poznat kao „srpski kralj bakra” i nekadašnji muž pevačice Severine.

U Vršcu i okolnim selima prema poslednjem popisu živelo je 5.420 Rumuna i oni su najbrojnija nacionalna manjina u ovom delu Vojvodine. Većina su pripadnici Rumunske pravoslavne crkve dok je manji broj njih grkokatoličke veroispovesti.

Rumuni iz Rumunije često dolaze u Vršac u kupovinu a pre pandemije i u provod. „Rumuni su jedini narod koji nas Srbe više voli nego što mi njih volimo!”, kažu moji domaćini. Zaista, Rumuni nas, nekad se čini - nekritično vole, sa njima nikada nismo ratovali, nije bilo međunacionalnih razmirica i zaista zaslužuju svaku pažnju na zaštiti njihovih  prava. Inače, rumunski je službeni jezik u Vršcu a Narodno pozorište u gradu daje i predstave na rumunskom jeziku.

Jedna ulica u Vršcu od 2015. nosi ime rabina Leopolda Fišera. Rabin Fišer bio je najznačajniji vođa jevrejske zajednice, ujedno i veliki poznavalac Talmuda i vršački prosvetitelj u sferi jevrejske kulture. Njegove besede u sinagogi bile su poznate i posećene i od strane Vrščana drugih vera. Kao književnik, bio je lični prijatelj čuvenog indijskog Nobelovca, pisca Rabindranata Tagorea sa kojim se dopisivao i održavao prijateljstvo.

Rabin je, nažalost, stradao u Holokaustu, ali je njegova porodica uspela da izbegne u Italiju, gde se i sada nalazi. Njegova ćerka Eva Fišer Bauman (1920-2015) bila je poznata italijanska slikarka koja je živela u Rimu. Svoja dela poklonila je i rodnom Vršcu. Izlagala je sa Dalijem i Pikasom, a muziku za njene izložbe pisao je čuveni Enjo Morikone. Veliki prijatelji i kolekcionari njenog rada bili su između ostalih i Hemfri Bogart i Loren Bekol.

Izbijamo na trg koji nosi ime Svetog Teodora Vršačkog. Teodor Nestorović je bio vršački episkop koji se 1594. godine našao na čelu ustanika u Banatskom ustanku. Temišvarski paša uhvatio je u Vršcu vladiku Teodora i živog ga odrao. Iste godine su spaljene mošti svetog Save na Vračaru.

Od 2009. centralni gradski trg u Vršcu nosi njegovo ime. Neke od zgrada na trgu su u dosta lošem stanju, sat ne radi ali rade dve radnje starije od jednog veka: Poslastičarnica Đorđević iz 1854. i četkarska radnja „Vulkan” iz 1907.

Rodna kuća još jednog slavnog žitelja Vršca nalazi se na glavnom gradskom trgu. Jovan Sterija Popović (Vršac, 13. januar 1806 — Vršac, 10. mart 1856) bio je srpski književnik i jedan od vodećih intelektualaca svoga vremena.

Smatra se osnivačem srpske drame. Prvi je i jedan od najboljih srpskih komediografa. Ministar prosvete Jovan Sterija Popović doneo je 10. maja 1844. ukaz, kojim je osnovan „Muzeum serbski” u Beogradu čime se smatra osnivačem ove ustanove. U Sterijinoj spomen kući dugo je godina bilo sedište Književne opštine Vršac. Kako ni Sterija ni njegov brat nisu imali potomke, kuća je ostavljena SPC kojoj je nedavno u restituciji i vraćena.

Kada smo došli vrata su bila zaključana, ključ spolja nije mogao da ih otvori, Zlatko bezuspešno pokušava, sve dok se nije pojavio jedan mlađi sveštenik i pustio nas. U tom momentu dolazi i Jovana, simpatična, nasmejana devojka, puna energije kakva se još viđa samo u malim sredinama. Kaže da pomaže u vođenju kroz Sterijinu kuću, petak je pa se sprema da sa roditeljima ide u rodni Tomaševac da kreče bakinu kuću.

Za sedam dana na istom mestu o tome šta smo videli i čuli u Apoteci na stepenicama, Sabornoj crkvi, Vladičanskom dvoru, Narodnom pozorištu „Sterija”, u „Ruskom parku”, Manastiru Mesić i podrumu jednog vršačkog vinara.

Robert Čoban