BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Srbobran (3) Tragovi gareži i vlage još sećaju  na veliki požar

Ulazimo u crkvu i primećujem da su tavanica i zidovi u jako lošem stanju sa vidnim tragovima vatre i vlage. Kasnije saznajem da je reč o posledicama požara iz 1987.  Najstariji podatak o postojanju crkve na ovom tlu nalazimo u arhivi Srpske pravoslavne crkvene opštine Srbobran. U jednom od stalnih naselja, koje je osnovano 1621. na desnoj obali Velikog bačkog kanala (tada Crne bare), oko 2 km jugozapadno od sadašnjeg naselja, u potezu atara Topnice, postojala je bogomolja. Na tom mestu i danas postoji „sveti grob” označen krstom.

Žitelji tog starog naselja su se zbog nepovoljnog tla preselili na levu, uzvišeniju obalu Velikog bačkog kanala. Brojno uvećani seobom Srba, sagradili su 1728. crkvu sa malim zvonikom. Crkva se nalazila na današnjoj pijaci, na mestu koje od 1909. označava krst od kamena. Natalija i Milan Mačkaši iz Mola podigli su ovaj krst u znak sećanja na svoje rođake poginule u odbrani Srbobrana (Sentomaša) 1848/49.

U drugoj polovini 18. veka, stanovništvo Srbobrana ostvaruje snažan nacionalni, kulturni i privredni procvat. To je Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini pružilo uslove za izgradnju novog hrama. Nakon opsežnih priprema, izgradnja je počela 1787.  Crkva je izgrađena na najuzvišenijem delu naselja, gde se ranije nalazilo groblje. Lađa crkve je dugačka 38,30 metara, a široka 12,30 metara. Dva zvonika sa skaldnim tornjevima visoki su 68 metara.  Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu spada među najveće i najlepše pravoslavne hramove u našoj zemlji. Njoj su slični sveti hramovi u Pančevu, Temišvaru i Budimu. Smatra se da ova znamenita crkva ima simbolično-rodoljubivo značenje: zvonici sa dva tornja predstavljaju srpski narod sa obe strane Save i Dunava, a velika lađa njegovo ujedinjenje i veličinu. U burnoj i tragičnoj 1848. i 1849. u Srbobranu je poginulo 4–5.000 duša. Naselje su mađarske vojne sile popalile, razrušile i opljačkale.  Na oštećenom zvoniku ostalo je samo najmanje zvono, koje slučajno nije pogođeno topovskim granatama. Tri godine je mirovalo, da bi se prvi put ponovo oglasilo na dan hramovne slave, na Petrovdan 1852. Za onovremene žitelje Srbobrana bio je to radostan događaj. 

Međutim, 10. septembra 1987. u popodnevnim satima, u tornju crkve pojavila se vatra. U požaru je izgoreo krov lađe i oba tornja. Vatra nije prodrla u unutrašnjost. Tako je od požara sačuvan ikonostas, najveća vrednost Crkve, a spasene su i ostale dragocenosti. Delimično je oštećena zidna slika na sfernom svodu. Požar su izdržala i oba zvonika, ali su izgorele drvene grede i stepenište unutar zvonika. Zbog visoke temperature, najveće zvono teško 2.500 kg je oštećeno, kao i noseća konstrukcija. Ostala tri zvona su u funkciji. Posle požara, sva zvona su premeštena u levi zvonik.

Dobrovoljnim prilozima rodoljuba i vernika, oštećeni delovi su u minulim godinama od 1987. do 1991. obnavljani.

Posledice gašenja požara se i dalje osete u hramu. Zbog velike količine vode kojom je gašen požar, zidovi i tavanica su bili natopljeni, što je dovelo do otpadanja maltera u unutrašnjosti hrama i oštećenja zidnog slikarstva. U hramu je 2003. izvršeno presecanje zidova zbog ugradnje hidoizolacije.

Jedinstveni Uskršnji običaj u Bačkoj su srbobranski Hristovi vojnici. Mladići u Srbobranu koji na Veliki petak i Veliku subotu čuvaju Svetu Grobnicu u katoličkoj crkvi Uzvišenja Svetog Krsta u Srbobranu, nazivaju se Hristovim vojnicima.

Njihova odeća se sastoji od crnog odela, bele košulje, crnih kožnih čizama i crne šubare. Cveće im krasi šubare. Ukrasni mač im visi na boku. Naizmenično po dvoje čuvaju Svetu Grobnicu ceo dan na Veliki petak i Veliku subotu. Svi su prisutni na Uskršnjoj litiji. Stoje oko oltara na Uskršnoj misi. Do obreda vaskrsenja šubare ukrašavaju samo lišćem od cveća ali za vaskrsenje pored njega stavljaju roze cvet (u skorije vreme beli zumbul). U nekim godinama pratile su ih devojke sa svećama koje su ih podsećale na žene mironosice. Obično ih je dvanaest, ali taj broj se menja.

U drugom kraju varoši nalazi se dosta manja rimokatolička Crkva Užvišenja Svetog Križa. Fasada je sveže okrečena, dvorište lepo uređeno, tu je nekoliko maketa velikih Uskršnjih jaja kao i bista mađarskog pesnika Petefi Šandora.

Prva rimokatolička crkva na mestu sadašnje, sagrađena je 1783. od naboja sa tršćanim krovom, bez tornja i krsta, dužine 8 hvata (oko 15m). Iste godine je izgrađena i zgrada parohije (plebanija). Crkva je pripadala starobečejskoj parohiji. Za izdržavanje parohije, monarhija je poklonila crkvi 32 katastarska jutra zemlje i to Preko bare i u Razlevinama. Prvi paroh bio je P. Salkaj Bernat, franjevački sveštenik koji je prihvatio da se brine o vernicima. Tada je počela da radi i škola. Od 1785. redovno su vođene crkvene matične knjige sentomaških katolika, a koje su spaljene 1848-49.

Porastom mađarskog stanovništva koje je uglavnom bilo rimokatoličke vere, jačala je i parohija, tako da je 1814-15. sagrađena nova crkva, dimenzija 44,5×11,5 metara sa tornjem i krstom visine 24 metra. Nova crkva je tada dobila ime Uzvišenja Svetog Krsta, možda zbog toga što je prethodna, stara crkva bila bez tornja i krsta. Projektant crkve je bio Jožef Kiš, čuveni glavni inženjer Bačke komorske administracije sa sedištem u Somboru, po čijem projektu je izgrađen Veliki bački kanal. Nažalost, Kiš nikad nije uspeo da vidi izgrađenu crkvu koju je projektovao u Srbobranu, jer je umro na svom imanju u Vrbasu 1813.

Zvonimo na vratima Župnog ureda, pojavljuje se sveštenik Tibor Žunji koji nam ljubazno pokazuje crkvu. Priča da je rodom iz Temerina. Kaže, u odličnim je odnosima sa ovdašnjim pravoslavnim sveštenikom, redovno odlaze jedan kod drugog na bogosluženja: „Sad je bio za Veliku Subotu kod nas...”

„Srbi i Mađari se u Srbobranu poštuju, Srbi govore mađarski, Mađari srpski...”, priča nam sveštenik Žunji. I pored krvavih događaja u Revoluciji 1848/49, tokom Racije 1941. i osvete za Raciju 1944. - pripadnici ova dva naroda su u Srbobranu očigledno našli način da žive kao dobre komšije.

U četvrtom i poslednjem nastavku reportaže iz Srbobrana za sedam dana na ovom mestu čitajte o poseti ovdašnjoj Kalvariji, grobljima, hipodromu i jednoj napuštenoj ciglani čiji se odžak „rascvetao”.

Robert Čoban