Biciklom kroz Vojvodinu: Rumenka i Gložan

Dok prolazim ispod betonskog železničkog mosta preko njega tutnji kompozicija voza koji hita iz Novog Sada ka drugoj strani kanala.

Iznenađuje fantastičan biodiverzitet kanala koji je na mnogim mestima u Bačkoj i Banatu dosta zagađen ali ne i ovde: labudovi, razne druge ptice, žabe, lokvanji, trska, poljsko cveće, sve je prilično čisto... Čujem da vlasnici "Petrolenda" u Bačkom Petrovcu imaju plan da zajedno sa lokalnom samoupravom ove opštine uz celu dužinu kanala naprave biciklističku stazu kako bi Novosađani i na ovaj način u letnjim mesecima mogli da dođu do ovog akva-parka.

Posle polusatne vožnje od Novog Sada Kada kroz krošnje drveća sa leve strane kanala ukazuje toranj Kalvinističke crkve, sad znate da ste stigli i da je blizu most kojim prelazite u Rumenku.

U Rumenki ima puno starih kuća sa očuvanim fasadama, na mnogima je i kućni broj deo originalne fasadne plastike što nisam sretao u drugim selima Vojvodine. Na nekim kućama nalazi se kalvinistička zvezda koja upućuje na versku pripadnost vlasnika.

Postoji više legendi o nastanku imena Rumenka, odnosno u prvobitnom obliku - Piroš. Jedna legenda govori o tome da su polja oko Rumenke bila puna bulki i da se cela okolina tadašnjeg naselja crvenila od boje tog cveta.

Druga legenda kaže da je oko Rumenke bilo mnogo trske, pošto je bilo močvarno zemljište i da se nebo crvenilo od plamena kada su meštani spaljivali trsku želeći da prošire obradive površine.

Po mađarskim istoričarima, mesto je dobilo naziv po ćerki Svetog Ladislava Prvog koja se zvala Piroška. Ona se u 12. veku udala za vizantijskog cara Jovana Drugog Komnina i prešla u pravoslavlje dobivši ime Irina. U vizantijskoj istorijografiji poznata je kao Irina Ugarska (1088—1134) i bila je majka čuvenog vizantijskog cara Manojla Komnina. Po mađarskim podacima iz 12. veka, Piroška je često putovala u Carigrad i za vreme putovanja se odmarala na kraljevskom imanju koje se nalazilo na teritoriji današnje Rumenke i zvalo se Piroška-major. Kasnije su ovu teritoriju počeli da nazivaju Piroš.

Naseljavanje Srba u Rumenku počelo je tokom Velike seobe, tačnije 1696. u vreme vladavine cara Leopolda.

Prema mađarskim izvorima, pripadnike ovog naroda je katolički episkop iz Egera, Karolj Esterhazi oko 1774. proterao iz ovih mesta jer su bili kalvinisti. Žitelji ovih pet mesta naselili su se u okrug Hajdu i osnovali mesto pod nazivom Tetetlen. Oni su u ovom mestu veoma teško živeli jer je bilo malo obradivih površina, a broj stanovnika je bio velik te se usled toga javila glad i razne epidemije. U tom mestu oni su živeli 12 godina pre svog konačnog preseljenja u Rumenku.

Crkva u Rumenki je posvećena Svetim apostolima Petru i Pavlu podignuta je 1704. i jedan je od najstarijih baroknih pravoslavnih hramova u Vojvodini. Sveštenik blagog osmeha otpozdravlja: "Bog pomogao!" dok radi u bašti oko crkve.

Ikonostas u hramu su izrezbarili Josif Kistner i Josif Lukić, a oslikao ga je Pavle Simić 1859. koji je autor i zidnih slika na svodu. Pripadnik klasicizma, Simić se kod religioznih predstava opredelilo za principe nazarenskog slikarstva. Ostatak živopisa opširnog ikonografskog programa izveo je nepoznat autor…

Godinama sam dolazeći iz Bača za Novi Sad prolazio pored Gložana, gledao sam samo malu crkvu na rubu sela, a da nikada u njega nisam ušao. Kada skrenete sa glavnog puta uranjate u jedan novi svet - mesto od oko 2.000 stanovnika naseljeno većinom Slovacima (87%), čisto i uredno kao i druga vojvođanska sela u kojima većinu čini ovaj vredan i skroman svet.

Nisu vam ni kola dali?

Hvatam se za kvaku kapije Kalvinističke crkve, zaključana je. Odmičem se i fotografišem. Iz dvorišta parohijskog doma stižu dvojica sredovečnih muškaraca: "Jel možemo nekako pomoći?". Kažem da radim seriju reportaža "Biciklom kroz Vojvodinu" za "Dnevnik". Dok otključava crkvu, Atila mi kaže: "Biciklom? Nisu vam ni kola dali?" Pokazuje mi nesvakidašnju unutrašnjost - klupe su sa svih strana okrenute ka sredini hrama gde se nalazi sveštenik (u Rumenki je to žena!); sa leve strane su žene, sa desne muškarci, u sredini članovi Crkvenog odbora. Razmenjujemo brojeve da im javim kad izađe reportaža. Nude me da im se pridružim na piću ali sam morao da se zahvalim jer sam žurio dalje.

Gložan se 1690. pominje kao naseljena pustara a 1703. naselje je pripadalo futoškom gazdinstvu. Prema popisu pravoslavnih parohija iz 1733. vidi se da Gložan postoji - ima 95 srpskih domova koje opslužuju dva pravoslavna sveštenika: Stefan Krestić i Petar Radivojević. Sredinom 18. veka u selo se doseljavaju i Slovaci, protestanti. Kolera i požari su uticali na brojnost stanovnika Gložana. Uslovi u kakvim su živeli podanici na grofovskom imanju nisu bili laki, te su mnogi Slovaci iz Gložana otišli u druga mesta u potrazi za boljim životom.

Krajem 18. i početkom 19. veka, slovački stanovnici, iako siromašni kmetovi - svojim vrednim radom su se zalagali za razvoj i unapređenje svoje evangelističke crkve, prosvete i kulture u selu. Prvi učitelj je bio njihov skroman i požrtvovan sugrađanin Jozef Svoboda. Na duhovnom uzdizanju slovačkog i srpskog naroda radile su dve crkve: evangelistička i pravoslavna koje i danas postoje u selu. Pravoslavna crkva u Gložanu je sagrađena 1839., unutrašnjost je skromno uređena, ikonopisi nemaju veću umetničku vrednost, jedina vrednija ikona je poklon Petra Vasilića iz Čiba iz 1856. Crkva je posvećena Jovanu Krstitelju.

Gložan je mesto jednog od najvećih festivala slovačke kulture na svetu. Festival folklornih, muzičkih i pevačkih ansambala „Tancuj, tancuj“ osnovan je na inicijativu Kulturno-umetničkog društva „Jednota“ ("Jedinstvo") iz Gložana i ovdašnje mesne zajednice. Festival je rođen 5. aprila 1970.  Koncerti se organizuju u amfiteatru koji ima više sedišta nego Gložan stanovnika – 2.600. Prateći program festivala čine etno-izložbe, slikarske izložbe, a u poslednjih nekoliko godina organizuju se i takmičenja za ribolovce, lovce i šahiste. Svih ovih godina dana na Festivalu je učestvovalo više od 40.000 učesnika.

Vozim se između kuća sveže okrečenih u žive slovačke boje, ispred svake je neko drvo, često se fasada jedva i vidi. Posebnu atrakciju u slovačkim selima predstavljaju kuće sa fasadama ukrašenim keramičkim pločicama. U ovim selima imena ulica uglavnom nisu menjana u proteklih 30 godina: Maršala Tita, Masarikova, Partizanska, Oslobodilačka, Jožefa Marčoka..nazivi su uglavnom vezani za slovačku nacionalnu istoriju i jugoslovenske "revolucionarne tekovine". U centru sela je i spomenik meštanima stradalim u NOB-u. Dok se vozim Masarikovom u pravcu čuvenog restorana "Studnja" u kojem ću uživati u slovačkim specijalitetima - ispred jedne kuće zatičem baku na klupi, u slovačkoj narodnoj nošnji, ali ne u živim bojama već u crnini kakvu nose samo udovice. Prizor kakav se nekada često viđao po vojvođanskim selima. Danas je, na žalost, redak jer većina starih vreme provodi uz TV-aparate prateći telenovele ili rijaliti programe.

"Studnja" je jedan od onih restorana zbog kojih ljudi iz Beograda i ostatka Srbije rado dolaze u Vojvodinu za vikend. Muškatle u prozorima, sveže pokošena trava, lepo uređeno veštačko jezero pored terase... Unutra, na u belo okrečenom šanku ispisani su stihovi jedne od najpoznatijih slovačkih pesama: "Tancuj, tancuj, vikrucaj". Klupa na kojoj sedim oslikana je slovačkim folklornim motivima, potpisana je narodna umetnica Ana Červena iz Bačkog Petrovca 1998.

A na astalu: ljuti slovački kulen praćen ljutim perkeltom sa testom, sve zaliveno domaćim crnim vinom, ručak po ceni kafe i ceđene pomorandže u nekom dorćolskom kafeu.

Robert Čoban