Biciklom kroz Vojvodinu: Od austrijskih i turskih vojnika do kućnih ljubimaca

Na kraju te ulice kroz žbunje i livadu ulazite na Trandžementsko groblje koje me od svih “večnih konačišta” u našem gradu najviše podseća na pariski Per Lašez. Nije toliko veliko i nećete se izgubiti na njemu kao što se meni desilo pre dve godine kada mi se dok sam se vraćao sa udaljenog groba Edit Pjaf ispraznila baterija telefona pa sam bez navigacije gotovo sat vremena pokušavao da nađem izlaz na kojem sam ostavio bicikl.

Na Vojničkom groblju na Trandžamentu sahranjivani su vojnici od početka izgradnje Petrovaradinske tvrđave (1692). To je postalo groblje za sve vojnike koji su se borili u široj okolini, bez obzira na kojoj strani su bili. Na Trandžamentu su sahranjeni vojnici austrijske i turske vojske, dve armije koje su krajem 17. i početkom 18. veka često vojevale na ovom području. Potom su tu pokopani i revolucionari iz čuvene 1848/49. godine, kao i oni koji su gušili revoluciju. Na gornjem delu groblja nalazi se spomenik palim borcima 19. pešadijskog bataljona austrijske carevine koji su poginuli u revolucionarnim borbama od koji su mnogi bili i Srbi - 1.229 vojnika i 60 oficira. Zatim su ovde pokopani i austrougarski vojnici (od nagodbe iz 1867. kada je uspostavljena dvojna Austrougarska monarhija), kao i grobovi vojnika iz Prvog svetskog i Drugog svetskog rata. Gotovo uz dvorište kuća nalazi se i spomenik ruskim ratnim zarobljenicima u Prvom svetskom ratu, njih 96 je sahranjeno tu a spomenik koji su podigli ruski emigranti 1929. obnovljen je 2013. sredstvima Ministarstva odbrane Ruske Federacije.

Većina ovde sahranjenih ruskih vojnika je u jednom periodu bila smeštena u improvizovane logorske barake na staroj novosadskoj Železničkoj stanici  (na mestu današnje Limanske pijace) i preminula je od posledica ranjavanja, kao i od posledica bolesti zadobijenih zbog neadekvatnih životnih uslova u logoru.

Iako danas praktično ne postoji nikakvo sećanje na tragično stradale ruske zarobljenike, u periodu između dva svetska rata pripadnici Bele emigracije koji su se nakon Oktobarske revolucije nastanili u Novom Sadu su kroz delovanje novosadskog ogranka Ruske matice ovim lokacijama pridavali poseban značaj. O tome svedoči i činjenica da je postojala inicijativa da se sagradi ruska spomen-crkva Blagopočivšem kralju Aleksandru.

Prvom Ujedinitelju na uglu Futoške i Ulice Braće Ribnikar u čijoj bi kripti bili pohranjeni zemni ostaci 204 ruska vojna zarobljenika koji su između 1915. i 1918. preminuli u Novom Sadu. Iako su sredstva za gradnju hrama bila obezbeđena, izbijanje Drugog svetskog rata i kasnije političke konstelacije su zauvek zaustavile realizaciju ovog plana.

Posebno zanimljiv deo Vojnog groblja na Trandžamentu čini parcela sa 45 identična kamena krsta sa metalnim pločicama na kojima su bila ispisana imena savezničkih  francuskih vojnika koji nisu poginuli tokom borbe već su preminuli od epidemije tzv. Španske groznice (gripa), 1918. godine. Francuski vojnici su kao saveznici zajedno sa pobedničkom srpskom vojskom 9. novembra 1918. godine kroz Beogradsku kapiju ušli u Petrovaradin i Novi Sad nakon povlačenja austro-ugarskih trupa iz grada.

Krstovi su jednostavnog oblika i danas na najvećem broju njih više ne postoje sačuvane metalne pločice sa imenima i prezimenima sahranjenih vojnika. Ipak sudeći po sačuvanim pločicama može se zaključiti da je među francuskim vojnicima bilo i vojnika poreklom iz Afrike koji su u sklopu francuske vojske služili kao najamnici. Na ovu temu u knjigama novosadskog hroničara Trive Militara naišao sam na podatke o dve ovdašnje lepotice koje su se zaljubile i posle udale za francuske vojnike poreklom iz Senegala i Indokine pa su sa njima i otišle u njihove domovine.

Kristijan Obšust iz Arhiva Vojvodine koji se najviše bavio ovom temom i napisao rad “Novosadska istorijska groblja kao prostori sećanja” skrenuo mi je pažnju da se tu nalazi i muslimansko groblje koje bez dozvole gradskih vlasti počelo da niče pedesetih godina prošlog veka. Sa ovom praksom se prekinulo 1992. godine kada je na centralnom Gradskom groblju u Novom Sadu omogućeno razgraničeno sahranjivanje po konfesijama čime je obezbeđeno mesto i za pokojnike muslimanske veroispovesti.

Kako je tek skoro najavljeno da će Novi Sad dobiti svoje Groblje kućnih ljubimaca na Trandžamentu svoj večni mir našli i neki omiljeni psi i mačke koje su njihovi vlasnici želeli da sahrane na pravom groblju. Na jednom od takvih spomenika piše ,,Vernost za vernost. Moja dobra i verna kuca Rita 1964 -19..”. Dakle, nije upisana godina smrti kućnog ljubimca pa možemo da pretpostavimo i da ga vlasnik nije nadživeo.

U sklopu groblja se nalazi i zajednička grobnica partizana koji su streljani u Vukovaru 19. oktobra 1941. godine i čiji su posmrtni ostaci kasnije preneseni i pokopani na ovoj lokaciji. Kamena grobnica u kojoj počivaju posmrtni ostaci devetnaest osoba predstavlja spomen-obeležije i mesto sećanja na streljane pripadnike partizanskih odreda i lokalne ilegalne grupe Narodnooslobodilačke vojske koja je delovala na prostoru Petrovaradina.

Na ovom groblju su sahranjeni i slavni tamburaš Janika Balaž (1923-1988), Josip Zebetić (1838-1907) major 70. pešadijske regimente austrijske vojske i Josip Hanel (1838-1883), prvi gradonačelnik Petrovaradina.

Kada se sve ovo zna ne čudi da su na spomenicima imena poginulih i epitafi ispisani latinicom, goticom, ćirilicom, na nemačkom, mađarskom, srpskom, ruskom, slovačkom, češkom, poljskom, latinskom, kao i na arapskom jeziku.

Ovo ogromo arheološko i istorijsko blago prilično je zapušteno i bio bi red da krene njegova sanacija pošto je gotovo sve što je bilo od mermera i gvožđa pokradeno a puno spomenika uništio je zub vremena. Per Lašez sa početka priče na kojem se nalazi mapa groblja sa naznačenim poznatim ličnostima nije jedina takva turistička atrakcija u Evropi i svetu. Trandžamentsko groblje, važno mesto kulture sećanja proteklih nekoliko vekova zaslužuje da dobije sličan status.

Tekst i foto: Robert Čoban