Biciklom kroz Vojvodinu, Ledinci: Srušena crkva koju je Milan Konjović naslikao ponovo blista

Uskoro stižemo i do velikog betonskog krsta i putokaza koji govori da za Ledince treba skrenuti levo. U centru sela na Veliki petak popodne bilo je prilično pusto. Na zidu preko puta lokalne prodavnice ostalo je nekoliko praznih flaša „Bavaria” piva. Tu odmah pored je spomenik u obliku buktinje podignut je u slavu žrtava spaljivanja sela od strane fašističkog okupatora, sadrži i bronzane ploče sa imenima poginulih pripadnika NOP-a ovog mesta i žrtvama fašističkog terora u njemu. Postavljen je 1973. a rad je vajara Pavla Radovanovića iz Novog Sada. 

Sve do Drugog svetskog rata naselje Ledinci se nalazilo na području današnjih Starih Ledinaca, a pošto je selo postalo čvrsto uporište partizanskog pokreta otpora, u oktobru 1943. ga je do temelja spalila fašistička vojska sastavljena od nemačkih fašista, ustaša i Čerkeza. Posle rata (1946-1951), selo je obnovljeno ali na novoj lokaciji bliže Dunavu i nazvano je Novi Ledinci, dok je za lokalitet predratnih Ledinaca odlučeno da dobije neke druge namene, te je sprečavano nastanjivanje istog. Međutim, deo stanovništva se ipak vratio na lokaciju Starih Ledinaca, tako da je i ovo selo postepeno obnovljeno. Mesna zemljoradnička zadruga u Ledincima nije mogla da obezbedi dovoljno radne snage, pa je sezonskim radnicima iz Bosne davala placeve za gradnju kuća. Kasniji doseljenici dolaze uglavnom iz BiH i uže Srbije, a delom i iz drugih mesta u Vojvodini.

Nova pravoslavna Crkva Svete Trojice u Ledincima je veoma živopisno oslikana - od tradicionalnih motiva do slika slavnih srpskih vođa, kneževa i kraljeva: Karađorđa, kneza Aleksandra Karađorđevića Prvog i Kralja Petra Oslobodica. Zanimljivo je da gore u galeriji postoji i velika replika „Seobe Srba” Paje Jovanovića ali „pančevačke verzije”, one sa ženom, detetom i ovcama …

Na putu ka Starim Ledincima nailazim na groblje nastalo tek posle Drugog svetskog rata kada su se preživeli stanovnici sela preselili na novu lokaciju i stvorili Nove Ledince. Iako Srbi u selu čine veliku većinu (88%), na ulazu u groblje stoje natpisi na sva četiri jezika koja su zvanična na teritoriji Grada Novog Sada kojoj Ledinci pripadaju: srpski, mađarski, slovački i rusinski.

Praćen povremenim pljuskom sa kapuljačom na glavi stižem u Stare Ledince koji u aprilu sa zelenim proplancima i rascvetalim krošnjama voća - izgledaju potpuno idilično. Jedino što ovoj slici nedostaje su - ljudi. Selo deluje gotovo potpuno prazno iako prema popisu iz 2011. ovde živi 934 ljudi.

Selo su potpuno spalili Nemci, ustaše i Čerkezi 1943. Osim Crkve Sv. Nikole (podignute 1829, spaljene 1943. a obnovljene u 21. veku), dve „turske česme” kao i kuće u centru sela koju su prema tabli od ružičastog mermera na njenom boku „Jaša i supruga mu Latinka Pantelić darovali Srpskoj pravoslavnoj opštini u Ledincima 1904.” - svi ostali objekti nastali su posle Drugog svetskog rata kada se deo nekadašnjih stanovnika ipak vratio u selo… 

Centrom sela dominira Crkva Sv. Nikole. Milan Konjović je 1947. boravio u Ledincima i Rakovcu gde su nastale njegove slike „Porušena crkva u Ledincima” i „Srušeni Rakovac” kojima je ovekovečio rušenja pravoslavnih svetinja u ovom delu Srema za vreme Drugog svetskog rata.

Crkva u Starim Ledincima posvećena prenosu moštiju svetog oca Nikolaja podignuta je u periodu od 1827. do 1829. kada je stara seoska crkva proširena i dograđena u stilu tada preovladavajućeg baroka. Crkva je u Drugom svetskom ratu spaljena, a obnovljena je tek devedesetih godina 20. veka prvo sa niskim tornjem da bi pre nekoliko godina dobila zvonik u punoj visini, kao što je bio pre razaranja.

Istorija Ledinaca bila je burna i pre Drugog svetskog rata. U blizini Starih Ledinaca postoje dokazi prisustva Rimljana iz vremena imperatora Proba, koji govore da su oni u blizini današnjeg ledinačkog majdana „Srebro“ iz jednog rudokopa vadili plemenite metale za potrebe kovnice novca u Sirmijumu.

Savinac zidan u 13. veku

U istočnom delu Starih Ledinaca, na brdu iznad sela nalaze se ostaci manastira iz Srednjeg veka za koji se veruje da je bio posvećen Svetom Savi. Stižem u podnožje brda i vidim betonske stepenice. Vlasnik susedne kuće je u dvorištu, pitam ga da li mogu tu da se popnem ako zamolim njegovog komšiju. Odmahnuo je rukom i rekao: „Ne bih da komentariše, Veliki petak je!” Idemo okolnim putem i stižem na plato sa velikom novom drvenom tablom „Srpski pravoslavni manastir Savinac”.

Sudeći prema podacima do kojih su istraživači do sada došli, smatra se da je crkva sagrađena u 13. veku. Iskopavanja u unutrašnjosti nisu vršena, tako da nije moguće utvrditi tačnu visinu crkve. Njen sjaj su tokom prethodnih gotovo devet vekova osim zuba vremena „nagrizla” i turska osvajanja. Pored toga ostaci fresaka u samoj crkvi bili su vidljivi sve do početka 20. veka, ali ih danas više nema. Sam lokalitet Klisa na kojem se nalazi crkva spada u srednjovekovni kompleks Dumbova, koji je imao važniju stratešku, privrednu i kulturnu funkciju u ovom kraju.

Ko je crkvu podigao ne zna se, ali sudeći po materijalima od kojih je izgrađena da se pretpostaviti da je u pitanju 13. vek. Nekoliko otkopanih grobova, verovatno monaških, koji su pronađeni nisu mogli dati pouzdanije podatke. U crkvi su se još 80-ih godina 20. veka čuvale ovce a ona je godinama postajala sve manja i manja jer je materijal konstantno nestajao iz nje. Neki meštani su gradili kuće i pomoćne objekte od tog materijal

Selo je verovatno osnovano u 13. veku. Prema predanju, prvobitno naselje se nije nalazilo u dolini Tavnog potoka (na mestu današnjih Starih Ledinaca), već na ledinama na dunavskoj ravni kraj kameničkog atara, usled čega je dobilo naziv Ledinci. Kada su 1242. Tatari upali u Srem, pljačkali i palili kuće i ubijali stanovništvo, Ledinčani su se povukli u guste šume i na delu atara zvanom Selište izgradili privremena staništa (koja su prerasla u trajno naselje), a u strahu od nove pljačke i pokolja nisu se više vraćali na obalu Dunava. Prema podacima iz 1372. područje u okolini Ledinaca je nazivano „srpski kraj“, dok je po podacima iz 1438. godine ovaj prostor bio nastanjen „šizmaticima“ (pravoslavnim hrišćanima). Krajem 15. veka, ovaj kraj pripada srpskim despotima Jovanu i Đorđu Brankoviću. Despot Jovan Branković (1496—1502) je poklonio ovo selo Rakovačkom manastiru. 

Prilikom osmanskog osvajanja Srema u 16. veku, naselje Selište je spaljeno, a izbeglo stanovništvo je izgradilo treće naselje na lokalitetu Klisa (deo današnjih Starih Ledinaca). Međutim, u toku jednog ratnog pohoda, Turci su spalili i ovo naselje, tako da je potom sagrađeno i četvrto naselje, pod Malim bregom, nedaleko od Klise, a iz ovog poslednjeg naselja nastali su današnji Stari Ledinci. Postoji i mišljenje da je redosled naseljavanja lokaliteta na Klisi i Selištu bio obrnut, tako da je, prema ovim tvrdnjama, naselje na Klisi starije od onog na Selištu. 

Ledinci su ponovo stradali, razarani i spaljivani prilikom Austrijsko-turskih ratova. Od kraja 17. veka selo je pod upravom Habzburške Monarhije. Habzburške vlasti su imale problema sa prikupljanjem poreza u selu, jer su, prema jednom poreskom izveštaju iz prve polovine 18. veka, stanovnici ovog regiona bili „slobodni Srbi (Freie Ratzen), po prirodi veoma nepokorni i prkosni.

Oni stalno izbegavaju susrete sa predstavnicima vlasti, te je sa njima vrlo teško izaći na kraj.” Početkom 18. veka, na ovom prostoru je zabeleženo postojanje dva naselja, jedno se nazivalo Ledinci, a drugo Sentić. Oba mesta su pripadala Karlovačkom vlastelinstvu, a od 1736/1737. deo su vojne granice. Prilikom priključenja vojnoj granici, naselje Sentić je spojeno sa Ledincima. Prema popisu iz 1736/1737. stanovnici Ledinaca bili su isključivo Srbi. Neki stanovnici naselja vode poreklo i od izbeglica sa Kosova i drugih krajeva Srbije, koji su u ovaj kraj došli 1690. godine tokom seobe Srba koju je predvodio patrijarh Arsenije Čarnojević. 

Već početkom 19. veka, u selu je radila škola, u kojoj su prvi učitelji bili ledinački sveštenici i rakovački kaluđeri, a tokom 1842. izgrađen je i prvi vodovod. U vreme revolucije 1848. došlo je do oružane intervencije mađarske vojske protiv stvaranja Srpske Vojvodine i Ledinčani su učestvovali u odbrani Sremske Kamenice. Tada je formiran vojni logor i u Ledincima, sa zadatkom da čuva desnu obalu Dunava od upada mađarske vojske. Godine 1866. izbio je u Ledincima veliki požar, usled neopreznosti kod pečenja rakije. Tom prilikom je izgorela skoro polovina sela.

1898. u selu je osnovana zemljoradnička zadruga pod nazivom Prva srpska zemljoradnička zadruga. Početkom 20. veka, u Ledincima je otvorena čitaonica, a 1913. je osnovano Prvo ledinačko tamburaško društvo, da bi potom bili formirani hor, dramska sekcija, recitatori…  

Kada je 1914. došlo do mobilizacije za rat protiv Srbije, Ledinčani su bili spremni na sve da ne bi išli u rat protiv srpskog naroda. Vlastima je raspoloženje vojvođanskih Srba bilo dobro poznato, pa su sve one u koje se sumnjalo da su protivnici rata protiv Srbije hapsili i internirali. Neki Ledinčani su mobilisani u Austrougarsku vojsku i upućeni na ruski front, gde se većina njih predala Rusima prilikom prvih sudara u Galiciji. Iz Rusije su kao dobrovoljci išli na Solunski front. 

Mnogi koji su već bili u vojsci dezertirali su pod punom ratnom opremom i okupljali se na Fruškoj gori. Bili su to „zelenokadrovci”, koji su predstavljali ozbiljnu opasnost za pozadinu austrougarskih frontova. Ledinački zelenokadrovci su što je rat bio bliži kraju postajali sve aktivniji, a pred kraj rata izabrali su i svog vođu — Paju Radovanovića, koga su nazvali vojvoda Micko. Kada je došlo do proboja Solunskog fronta i gotovo bezglavog povlačenja austrougarske vojske, Ledinčani, predvođeni vojvodom Mickom, više puta su uspešno presretali i razoružavali austrougarske vojnike. U jednom slučaju, Ledinčani su odustali od razoružavanja jedne poveće grupe austrougarskih vojnika, jer im je jedan od pripadnika ove grupe objasnio da on i njegovi drugovi nisu neprijatelji, već Česi, odnosno Sloveni kao i Srbi i da im je oružje koje nose potrebno da bi se i oni oslobodili od austrijske i ugarske vlasti… 

Grobljem dominira kapela sa polukružnom kupolom koja je, na žalost obijena i devastirana. Sudeći prema njihovom obliku i pismu na njima, pojedini nadgrobni spomenici deluju toliko staro, kao stećci. Većina ih je obrasla debelom mahovinom pa je laicima nemoguće locirati period u kojem su nastali… 

Robert Čoban