Biciklom kroz Vojvodinu, Kanjiža: Dva spomenika svedoče o tragičnim sudbinama tri vile

Objekat iz osamdesetih godina prošlog veka ima zanimljive arhitektonske detalje, ideja je bila da bude neka vrsta savremenog „odraza” Gradske kuće sa druge strane parka, sa elementima planinskih domova i drveta jele koja se nalazi u parku.

Odbornici Skupštine opštine Kanjiža odlučili su 2014. da Regionalni kreativni atelje „Jožef Nađ” promeni naziv i u nazivu ustanove neće više neće biti imena svetski poznatog umetnika, rodom iz Kanjiže. Prema usvojenoj odluci novi naziv ustanove je „Regionalni kreativni atelje Kanjiža”, odnosno u skraćenoj verziji „Atelje Kanjiža”.

Na zasedanju opštinskog parlamenta rečeno je da je promenu naziva tražio sam umetnik, jer namerava da osnuje novo pozorište pod imenom „Jožef Nađ”. U pozadini slučaja je ustvari njegovo neimenovanje za direktora RKA „Jožef Nađ”, godinu dana ranije kada je za v.d. direktora imenovan Zoltan Bičkei.

Promena naziva ustanove podstakla je žučnu raspravu aktuelne vlasti i odbornika opozicije. Predstavnici opozicije bili su mišljenja da je ovo logičan potez Nađa, pošto nije prošla njegova molba za izbor direktora, na konkursu koji je bio raspisan godinu dana ranije. Opština je inače formalni osnivač i delimični finansijer ustanove, koja je izmenjenom odlukom svrstana u ustanove od posebnog značaja za očuvanje, unapređenje i razvoj kulturne posebnosti i očuvanje nacionalnog identiteta mađarske nacionalne manjine.

Konkursna komisija je odbacila molbu Nađa zbog nepotpune priložene dokumentacije, tako da poznati umetnik iz formalnih razloga nije izabran za direktora ustanove, koja je osamdesetih godina izgrađena i osnovana zahvaljujući njegovoj inicijativi i svetskom renomeu koji je stekao stvarajući u Francuskoj.

Jožef Nađ je rođen u Kanjiži 1957. Višestruko nagrađivani umetnik, autor je više desetina predstava i performansa širom sveta. Smatra se jednim od najboljih svetskih koreografa, plesača i reditelja.

U dvorištu Ateljea se nalazi zanimljiv putokaz koji pokazuje udaljenost do raznih gradova i toponima širom sveta - od Severnog pola, preko Pariza, Njujorka, Dubaija i Monaka do susednog sela Martonoš.

Nedaleko od Ateljea, na Ribarskom trgu, stoji spomenik sa natpisom „Tu je početak Kanjiže” na tri jezika – latinskom, srpskom i mađarskom, nalazi se centar nekadašnjeg zemljanog utvrđenja. Informacije o ovom utvrđenju dobijene su iz atlasa grofa Marsiljija, sa mape koju je sastavio poslednjih godina 17. veka. Na osnovu njih izvodi se zaključak da je utvrđenje bilo monumentalnih dimenzija, od preko 40 hektara.

Viktor Đeri, naš vodič kroz Kanjižu vodi nas i da pogledamo Osnovnu školu Jovan Jovanović Zmaj u kojoj inače radi. Upoznaje nas sa Zoltanom Sepešijem, mladim direktorom koji nam pokazuje zgradu, maturske tabloe brojnih generacija koje su završile ovu školu. Enterijerom škole dominira impresivno i lepo održavano stepenište.

Glavna zgrada nekada je bila škola sa internatom za devojke a kasnije osnovna i građanska škola. Od sredine 1980-ih godina nosi ima Jovana Jovanovića Zmaja. U ovoj zgradi nastava se odvija na dva jezika: na mađarskom od 1. do 8. razreda i na srpskom od 5. do 8. razreda. 

Odlazimo do Banje Kanjiža koja je širom regiona proslavila ime ove varošice. U centralnom holu traje neka dečija proslava, sve deluje čisto i uredno ali pomalo socijalistički što i nije iznenađenje jer banja nije privatizovana i njome i dalje upravlja država. Recepcionerka poziva na lokal Ervina Behanovića,  jednog od menayera banje koji ubrzo stiže i vodi nas u obilazak. Stižemo do velikog bazena u kojem je voda smaragdnozelene boje što je posledica minerala koji su prisutni u njoj. Ervin nam priča o burnom istorijatu banje.

Na pašnjaku, 6 km od Kanjiže, 1907. bila su dva arteška bunara, radi napajanja stoke. S obzirom na povećane potrebe, pastiri su se obratili gradskim vlastima sa molbom da se izbuše još dva bunara.

Već u maju 1908. bio je izbušen novi bunar. Voda iz tog bunara je imala žućkastu boju, a iz cevi je izlazio zapaljiv gas. Takve karakteristike vode su bile dovoljne da nastanu razne legende o lekovitom svojstvu bunara. Vrlo brzo narod je nazvao bunar „Čudotvornim bunarom”. 

U vezi sa čudotvornim bunarom nastala je priča o Romkinji, koja je svoje bolesne zglobove izlečila kupajući se u ovoj vodi. U spomen na nju u Velikom parku nalazi se skulptura - pomalo politički nekorektnog naziva - „Ciganka”.

Gradski oci su brzo i reagovali i već te 1908. su otvorili „Prvu sezonu” kupanja u vodi čudotvornog bunara. Kupanje se već tada naplaćivalo. Odličnu poslovnost tih ljudi dokazuje i činjenica da su već 1909. na osnovu odluke Gradske skupštine poslati uzorci vode na ispitivanje u Kraljevski Institut za hemiju u Budimpešti.

Analize su bile završene 1910. a već 1909. kanjiški biznismen Herman Grinfeldom (direktor tadašnje ciglane i crepane), insistira na formiranju akcionarskog društva za otvaranje banjskog lečilišta. Gradske vlasti su dale saglasnost i društvo je formirano, na čelu sa gospodinom Grinfeldom čija bista danas stoji na glavnom ulazu u Banju.

Jula 1912. su završeni projekti za novu banju, a 10. avgusta 1913. je svečano otvoreno novo arteško kupatilo čudotvornog bunara u Staroj Kanjiži. Novo zdanje je imalo 12 soba i 20 kada. U zgradi je postojalo parno grejanje i električno osvetljenje. Pored kupatila, u lepom Narodnom parku je bio i otvoreni bazen sa termalnom vodom sa 28 kabina za goste-kupače. Pošto su se stekli svi uslovi, moglo se započeti sa lečenjem pacijenata. Lečenje se sprovodilo kupanjem i pijenjem, i to pod nadzorom lekara.

Voda je korišćena za lečenje reumatskih oboljenja, oboljenja mišića, zglobova, nerava. U terapijske indikacije su se ubrajala i neka ginekološka oboljenja i malokrvnost. Voda se koristila i pijenjem i to kod tegoba sa želucem i crevnim traktom.  Godinama se voda flaširala u tamno zelenim flašama od jedne i pola litre, sa porcelanskim patent-za-tvaračem. Na flašama je stajao  natpis „Voda čudotvornog bunara - Stara Kanjiža”. Prvi svetski rat pogađa i ovaj kraj, pa se tokom 1914. i 1915. u Banji leče ranjenici.

Akcionari su uspešno prebrodili ratne godine i nastavili sa radom i razvojem banjskog lečenja. Koncesija je istekla 1943. kada akcionari vraćaju Banju gradskim vlastima. Od 1945. do 1953. Banja je radila kao državna ustanova pod nazivom „Arteško kupatilo”. U Beogradu je izvršena analiza vode 1954. i nakon izvršenih analiza predloženo je da Banja radi kao banjsko prirodno lečilište.

Od 1960. do 1976. Banja radi u sklopu Doma zdravlja Kanjiža a od 24. juna 1976. Banja se referendumom izdvaja iz Doma zdravlja Kanjiža i funkcioniše kao OOUR pod nazivom Centar za rehabilitaciju i rekreaciju „Banja” u Kanjiži. Novo zdanje Banje „Akvamarin” završeno je 1979. a počelo je sa radom 1. januara 1980. sa kapacitetom od novih 150 postelja.  Novi objekat ima kompletan terapijski blok, sportsku halu, dva zatvorena bazena, restoran za 300 gostiju i sve druge sadržaje za hotel sa tri zvezdice. Dogradnjom depadansa na objektu „Abella” 1985. Banja zaokružuje ukupni posteljni fond na 300 kreveta.

U šetnji parkom stižemo i do skulpture „Tiski cvet” a naš vodič Ervin nam otkriva da spomenih veselih boja krije tragičnu priču iz 1985. o ubistvu jedne devojčice i streljanje njenog ubice.

Bila je to poslednja smrtna kazna u Subotici. Izvršena je 29. jula 1988. Bez okova i lisica u ranu zoru streljan je tridesetjednogodišnji Laslo Egete iz Novog Kneževca. U parku Banje Kanjiža, Egete je 13. decembra 1985. silovao i zadavio 14-godišnju devojčicu Marijanu Keča. Na inicijativu devojčicinog oca Đure Keče, spomenik je na tom mestu podigao grad Kanjiža kao poruku i opomenu.

Ubica Laslo Egete je u parku prodavao slike i devojčicu koja je došla da kupi jednu - namamio u šumarak, silovao i ubio. 

Novosadska književnica Milica  Mićić Dimovska opisala je ovaj tragičan događaj u svojoj zbirci priča „Odmrzavanje” iz 1991.

Desetak metara dalje nailazimo na još jedno potresno spomen-obeležje. Reč je i ploči koju je, pored vile u kojoj su živeli, u spomen na svoju ćerku i suprugu postavio ovdašnji Jevrej Geza Kemenj. Geza je preživeo Holokaust ali su njegova ćerka Ani i supruga Ica, „dve vile ovog parka”, kako ih zove - 26. aprila 1944. deportovane u Aušvic odakle se nikada nisu vratile.

U Bačkoj, naime, za vreme Hortijeve okupacije Jevreji nisu odvođeni u logore kao što je to bio slučaj u Banatu pod nemačkom okupacijom i Sremu pod NDH gde se to dogodilo već 1941. U Bačkoj se Holokaust desio tek u aprilu 1944. kada je pao Horti a nemačke trupe okupirale Mađarsku. U te tri godine mnogi Jevreji iz Beograda, Srema i Banata potražili su utočište u Bačkoj. Na žalost, većina njih je 1944. ipak završila u nekom od nacističkih logora smrti.

Jedna od njih je i devojčica Eva Fridman čiju je fotografiju na svoj Tviter profil postavilo Aušvic Memorijal. Eva je rođena 2. maja 1941. u Kanjiži a u junu 1944. je sa roditeljima deportovala u Aušvic gde je ubijena u gasnoj komori.

 Robert Čoban