BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Deronje - Pištolj za pojasom baba Živane

Župa u Deronjama je utemeljena 1804. kao filijala Bača, crkva je sagrađena 1805. a obnovljena 1913. Dimenzije hrama su: dužina 23,5 metara, širina 10,5 metara a visina lađe je 14 metara. Nedavno je počela njena popravka tako da se na 37 metara visokom tornju sija novi crveni lim. Isus na krstu pred crkvom donedavno je bio obezglavljen, akt vandalizma iz vremena devedesetih. Prilikom radova na popravci hrama i on je „kompletiran”.

Na kući preko puta crkve stoji tabla sa natpisom: „Spomen-ploča palim drugovima: Barudanov Branislavu-Branku, Živkov Stevanu i Tatić Gedeonu-Geci, koji su 1944. kao politički zatvorenici položili svoje živote u temelje nove socijalističke Jugoslavije”.

Nastavljamo dalje i stižemo do pravoslavnog groblja na kojem se, jedni do drugih sahranjuju Srbi i Romi. Deronjski Romi su pravoslavne vere, za razliku od onih iz Vajske, na primer, koji su u najvećem broju rimokatolici.

Ono što odmah upada u oči su grobovi Roma-muzičara na kojima su pokojnici na poleđini naslikani sa instrumentima koje su svirali: Jovanović Todor, Miloš, Đura, čuveni Džigi Bau... Sve su to, jedno do drugog - lica viđao po novosadskim kafanama u proteklih nekoliko decenija. Većina njih umre pre vremena: noći provedene u zadimljenim kafanama i spavanje u kombiju od Deronja do Novog Sada ne obećavaju dug život.

Stižemo do dela na kojem se nalaze više stotina humki koje izgledaju potpuno napušteno, kao nemačka i jevrejska groblja u Vojvodini. Međutim, ovde je reč o srpskim grobovima pa je nejasno gde su nestali potomci ovih pokojnika. Tu je i velika grobnica, gotovo mauzeolej u pomen Stevana Srdanova, prerano preminulog mladića od kojeg se potresnim epitafom opraštaju otac i majka koji su ga nadživeli.

U novom delu groblja zatičemo ženu kraj spomenika na kojem se nalazi za ove krajeve neuobičajeno ime: Eustahio Luca. Luca je bila Hrvatica iz Bosne koja se upoznala sa Italijanom a porodično gnezdo svili su ovde među Srbima i Romima u Deronjama, objašnjava njena ćerka dok čisti korov ispred spomenika...

Stižemo do romskog naselja u Ulici Branka Radičevića, poslednjoj sa leve strane na izlazu iz sela ka Odžacima. Tu pred jednom od kuća ponovo srećemo Ozrena Jovanovića kojeg smo upoznali sat vremena ranije u centru sela. Ovoga puta Ozren je u društvu supruge. Gospođa Jovanović iznela je fotelju na ulicu i u njoj, tu gotovo na putu, sedi i posmatra prolaznike i motri na unuke. Za fotelju je na konopče dugo oko pola metra privezan dečiji kamiončić: „Da se unuk igra ali da ne ode predaleko!”, kroz smeh veli Ozrenova supruga. Veća grupa musave i nasmejane dece igra se na ulici. Scena koju je danas, na žalost, u Vojvodini moguće videti samo u romskim naseljima. Samo oni i dalje imaju puno dece. U mnogim selima u kojima Romi čine 10-20 posto populacije, u školi su i do 70% romska deca jer su ostali meštani u selu (Srbi, Mađari...) u velikoj većini staračka domaćinstva ili pak imaju jedno ili najviše dvoje dece.

Sa Ozrenom se vraćamo na priču o „Deronjskim Ciganima” kao jednom od najvećih muzičkih brendova još iz vremena Jugoslavije. Priča nam kao su nekad romske deronjske bande čekale u bašti čuvene seoske birtije “Kod baba Živane” da ih gazdarica pusti unutra i pruži im šansu da zarade koji dinar. U tu kafanu, koja je radila sve do početka sedamdesetih godina prošlog veka, rado su navraćali i najviši državni funkcioneri: Aleksandar Ranković, Slobodan Penezić Krcun, Stane Dolanc i drugi. Posle lova u Ristovači kod Bača ili Karađorđevu kod Bačke Palanke dolazili su u Deronje da se opuste u ovoj neuglednoj trščari koja je bila puna života. U baba Živaninu trščaru dolazili su sa svih strana a kafana je bila baš ispred autobuske stanice. Njen sin je navodno u Drugom svetskom ratu, gde je i poginuo, jednom prilikom spasao Aleksandra Rankovića. Ona je na zidu držala slike njih dvojice, a ispod kecelje je uvek imala parabelum kojim je smirivala goste pucajući u plafon, koji je od toga bio sav izbušen. Jedan od lokalnih policajaca, koji joj je oduzeo pištolj, morao je, po Lekinom nalogu, da joj vrati oružje i izvini se.

Stižemo i do drugog romskog naselja koje se zove Čerga i nalazi se sa desne strane puta prema Odžacima. Na ulazu u Čergu stoji velika tabla na kojoj piše da je Evropska unija 2018. u okviru projekta „Da svaki Rom ima dom” finansirala radove na infrastrukturi ovog naselja. Vrednost radova, koje finansira Evropska unija, iznosila je oko 160.000 evra, a tu je obuhvaćena izgradnja 432 metra asfaltnog puta u naselju, 515 metara vodovoda i 210 metara javne rasvete. Na ovaj način su značajno poboljšani uslovi stanovanja za preko 30 romskih porodica.

Ispod table zatičemo jednu Romkinju sveže izmanikiranih noktiju. Lidija joj je pohvalila nokte i pitala je da li ih sama lakira. Žena nam je postavila neočekivano pitanje: „Ako bi moja kuća izgorela da li bi nam Evropska unija kupila novu?”. Na moje pitanje - zašto je to zanima, ispaljuje kao iz topa: „Pa, tako je bilo u Bogojevu!”.

Na povratku u centar sela prolazimo kraj farme porodice Kompalić koja je čuvena u Vojvodini po proizvodnji bostana. Pored lubenica, Kompalići proizvode i mleko i sir, na farmi se nalazi 20 krava. Mladi Sava Kompalić, nastavlja porodičnu tradiciju. Polovinu mleka prodaju a drugu polovinu zadržavaju i od nje prave sireve koje prodaju na pijaci u Baču a ima ih po restoranima. Obrađuju preko 100 jutara zemlje, potrebno je proizvesti hranu za tu stoku. Sava koji je zajedno sa bratom rešen da ostane u selu žali se na uvoz lubenice iz Albanije, Severne Makedonije i Turske pa se desi da nekih godina moraju da bace ceo rod bostana.

Deronje su, inače, čuveno paorsko mesto pa tako ovde početkom jula svake godine Kulturno-umetničko društvo “Seferin” iz Deronja organizuje “Starinsku žetvu”, manifestaciju koja ima za cilj održavanje kulturnog bogatstva Bačke i negovanje običaja vezanih za starinsku žetvu žita. U okviru manifestacije učesnici se takmiče u ručnoj kosidbi žita. Okupljanje gostiju i takmičarskih ekipa iz Vojvodine i Hrvatske je na salašu “Savićeve vetrenjače”, gde se uvek organizuje i tradicionalni doručak. Nakon toga je defile učesnika kroz selo, od “Savićevih vetrenjača” do parcele na ulazu u selo gde se takmičenje održava.

Deronje su poznate i po arheološkom lokalitetu Donja Branjevina. Arheološka iskopavanja su veoma uspešno vođena u periodu od 1965. do 1995. Lokacija krije u sebi tajnu najstarije ratarske kulture u Evropi. Statueta iz ranog neolita (pre više od 7.000 godina) „Crvenokosa boginja“, najznačajniji je pronalazak sa ovog nalazišta. Ističe se prvenstveno svojom monumentalnošću jer svojom visinom od 38 cm predstavlja pravog diva u odnosu na druge statuete sličnog tipa koje ne prelaze 15 cm.

Arheološko nalazište je otkriveno 1965. a entuzijazmom i angažovanjem arheologa amatera iz Odžaka, Sergeja Karmanskog, Ivana Nemeša, i drugih. Nalazište je 1971. proglašeno spomenikom kulture i zaštićeno je. Statueta u obliku ženske figure, koja je kasnije nazvana Crvenokosa boginja otkrivena je 1989. Iskopao ju je arheolog amater Milan Jović u sondi veličine 6 h 6 m, u centralnom delu neolitskog naselja. U periodu istraživanja otkriveno je još mnoštvo drugih, manjih figurina ljudi i životinja.

Međutim, nakon tih senzacionalnih otkrića (i uprkos njima) nalazište je bilo zapostavljeno i pušteno da zaraste u korov. Tek pre nekoliko godina, formiranjem Turističke organizacije opštine Odžaci i angažovanjem stručnih radnika odžačke muzejske jedinice prostor nalazišta je uređen, postavljena je tabla sa oznakama i zaštitna ograda. Uvećana maketa bronzani kipa Crvenokose boginje nalazi se u centru Oyaka. Većina eksponata sa nalazišta čuva se u Muzejskoj jedinici u Oyacima a originalna statueta Crvenogokose boginje se nalazi u sefu banke (!?) dok se suveniri replike se mogu kupiti u prostorijama Turističke organizacije Odžaka.

U centru sela, odmah pored rimokatoličke Crkve Sv. Josipa nalazi se kuća koja već na prvi pogled, po svojim arhitektonskim karakteristikama izgleda mnogo starija od svih ostalih u selu. Reč je o nekadašnjem Župnom uredu, kući staroj preko 230 godina koju je rimokatolička crkva dala na korišćenje Udruženju žena „Zlatne niti” koje je tu otvorilo Etno-kuću. Raspitujemo se kod dvojice koji piju pivo ispred seoske prodavnice na ćošku: „Potražite Božanu, kod nje je ključ!” i upućuju nas na kuću pedesetak metara dalje. Pronalazimo Božanu Mijin iz „Zlatnih niti” koja ljubazno pristaje da nam pokaže Etno-kuću. Dok je čekamo, obilazim napušteni jednospratni objekat. Božana nam objašnjava da je to trebalo da bude Dom kulture, izgradnja je počela krajem osamdesetih ali nikada nije završena. Na zidovima više ili manje izbledeli grafiti koji svedoče o parolama i političkim stremljenjima proteklih nekoliko decenija…

Božana nas uvodi u Etno-kuću i pokazuje bogatu zbirku predmeta koji govore o tradicionalnom načinu života ovdašnjih Srba-starosedelaca. Pažnju mi privlači slika kralja Aleksandra Karađorđevića na odru iznad koje piše „Čuvajte Jugoslaviju!”, rečenica koju je (navodno) nakon atentata u Marseju 1934. u samrtnom ropcu izgovorio Deronjcima omiljeni monarh.

U jednoj od prostorija nalaze se predmeti jedne Nemice iz Odžaka koja ih je zavešatala Etno-kući u Deronjama kako bi svedočili o životu nemačke zajednice koja je u ovom selu postojala do 1944.

Udruženje žena „Zlatne niti” organizuje izložbe rukotvorina a krajem juna svake godine celo selo miriše na krofne i šećer u prahu za vreme manifestacije „Krofnijada”.

         Robert Čoban