BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Deronje - Kako je Georgije postao Rafailo

Produžujemo pravo u centar sela gde se na kući u kojoj je Mesna zajednica nalazi veliki displej koji je postavila Opština Oyaci kojoj Deronje pripadaju. Tu se po ceo dan prikazuju „tonski filmovi” koji prikazuju šta je sve urađeno u pojedinim selima ove opštine: od komunalne infranstrukture do vrtića i domova zdravlja…

Odmah pored je Vatrogasni dom koji pripada DVD Deronje. Zatičemo jednog meštanina ispred, kaže da im je većina intervencija zbog požara u njivama ili u jednom od dva romska naselja na izlasku iz sela ka Odžacima. Vatrogasnu muziku su nekada imali, više je nemaju, kaže da u okruženju samo Bač i Selenča imaju vatrogasce-muzikante koji sviraju na proslavama i sahranama. Prvi novembar je, posle Deronja idemo u Bač gde ćemo na groblju za praznik Svi sveti slušati kako vatrogasni orkestar pomalo raštimano ali ipak ubedljivo i setno svira: „Bliže, o Bože moj” (pesma koju je svirao orkestar na „Titaniku” dok je brod tonuo), „Mama Huanitu”, „Za svaku dobru reč„ i ostale za Dan mrtvih „prigodne melodije”.

Tu u centru, jedna preko puta druge nalaze se pravoslavna i rimokatolička crkva. Srpska pravoslavna crkva u Deronjama podignuta 1869. posvećena je Saboru Svetog Arhangela Mihaila (Aranđelovdan). Sadašnji hram je podignut na mestu starijeg koji je bio skromnijih dimenzija. Ikonostasnu pregradu, preuzetu iz starije crkve, oslikao je Jovan Isailović Stariji 1792. Živopis je izveo početkom 20. veka Rafailo Momčilović, rođeni Deronjac.

Rafailo Momčilović (svetovno Georgije Momčilović) rođen od oca Velikira i majke Perside u Deronjama 23. aprila 1875. bio je srpski slikar i monah. U rodnom mestu završio je osnovnu školu a u desetoj godini roditelji ga šalju kao đaka u manastir Kovilj. Odatle je prešao u manastir Manasiju, gde je 1896. od igumana Mirona (Đorđevića) primio monaški čin i dobio ime Rafailo. Iste godine ga je mitropolit Mihailo rukopoložio za jerođakona. Kasnije je prešao u manastir Bođane.

Uporedo sa monaškim životom, Rafailo se usavršavao u slikarstvu. Likovno obrazovanje sticao je u Moskvi (gde je živeo je u podvorju Srpske Patrijaršije), Rimu, Veneciji i Beogradu. Bio je student Prve srpske crtačke škole Kirila Kutlika, čiji je polaznik bila i Nadežda Petrović. Inače, živopisni monah Rafailo je bio vlasnik prvog automobila u svom rodnom selu Deronjama.

Rafailo Momčilović uradio je, po želji kraljice Drage Obrenović, ikonostas u crkvi u Velikoj Krsni (1902). Kasnije je oslikao ikonostase i u manastiru Rakovici (1905/1906), u Pačiru i Gornjem Kovilju (1908—1910), kao i u crkvi Ružici u Beogradu (1925/1926), što je njegovo poslednje delo.

Pored ikonostasa, Rafailo je naslikao i veliki broj pojedinačnih ikona, kao i portreta crkvenih velikodostojnika. Među njegova dela ubrajaju se i impresionistički pejzaži, sa kojima je učestvovao na nekoliko predratnih izložbi u Jugoslaviji.

Drugi svetski rat Rafailo Momčilović je dočekao kao iguman manastira Šišatovca. Dana 25. avgusta 1941. uhapsile su ga ustaše, i, zajedno sa trojicom šišatovačkih monaha, vozom uputile za Slavonsku Požegu. Iguman Rafailo je tokom puta mučen na razne načine. Bio je primoran da samom sebi služi opelo. Mučen i zlostavljan, preminuo je 3. septembra iste godine u Slavonskoj Požegi, a ni danas se ne zna gde je sahranjen.

Istoričar umetnosti i književnik Uglješa Rajčević je 1998. godine objavio monografiju pod nazivom „Rafailo Georgije Momčilović - monah, slikar i mučenik“. Naredne godine je održana prva likovna kolonija posvećena Rafailu Momčiloviću u njegovim rodnjim Deronjama. Od tada se bez prekida održava svake godine, od 25. avgusta do 3. septembra, što su datumi hapšenja i smrti igumana Rafaila. Kolonija okuplja umetnike, ikonopisce i pejzažiste, a njihovi radovi se, zajedno sa delima igumana Rafaila, čuvaju u velikoj galeriji u Deronjama.

Na redovnom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve 1999. iguman Rafailo proglašen je za svetog i unet u Imenoslov srpske crkve kao sveštenomučenik. Datum njegovog spomena je 3. septembar. Maja 2000. je kanonizovan na liturgiji u Hramu Svetog Save na Vračaru, koju je vodio patrijarh srpski Pavle.

Da je seoska slava u Deronjima Aranđelovdan saznao sam još kao dete jer je moj deda, inače krojač u Baču punih 70 godina, od svoje 12 do smrti u 81. godini, uoči tog praznika danima radio bez prekida nekada i noću. „Deronjci vole da se modiraju! Naše ljude iz Bača u čemu venčaš u istom odelu ga i sahraniš a Deronjci se za svaki Aranđelovdan ponavljaju!”, govorio je. Najčešće im je šio kratke crne štofane kapute a moja majka je još kao dete iste nosila kod krznara da im prišije astragansku kragnu.

Ispred pravoslavne crkve nalazi se spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću Ujedinitelju. Na tabli piše da je podignut 2007. „uz Božiju pomoć, Srpskog pokreta obnove, Ministarstva kulture i ljudi dobre volje.”

Deronjci su kralja Aleksandra Prvog posebno poštovali, a vest o njegovoj pogibiji u Marseju 1934. bukvalno je ovo selo zavila u crno. Nedugo posle tog tragičnog događaja, u želji da trajno sačuvaju uspomenu na voljenog monarha, Deronjčani su pokrenuli akciju za prikupljanje sredstava za podizanje spomenika. Akademski vajar Dragutin Spasić napravio je spomenik koji je svečano otkriven 8. maja 1938. godine. Tada Deronje dobija nadimak „kraljevo selo”.

Milivoj Davidov je te 2007. ispričao za „Glas javnosti” kako je imao samo sedam godina kada je 1938. originalni spomenik podignut. „Sećam se da smo svi u kući bili veseli. Moj otac Đoka posebno, jer je on služio u kraljevoj gardi i bio seiz, odnosno brinuo se o kraljevom konju. U kući smo imali na zidu i slike kraljevskog para. Posebno je bila lepa kraljica Marija. Posle rata smo morali da sakrijemo sliku i čuvao sam je sve dok pre tridesetak godina nismo rušili kuću. Onda mi je neko ukrade. To nikako ne mogu da prežalim!”, ispričao je tada deda Milivoj.

Deronjčani nisu ni mogli da pretpostave da će spomenik gledati samo tri godine. Kada su mađarske okupacione snage 1941.  došle u Deronje, spomenik je srušen i izgubio mu se svaki trag što je u Bačkoj bila sudbina većina spomenika posvećenih kralju Petru, kralju Aleksandru ili pak Svetozara Miletića u Novom Sadu…

Trebalo je da prođe čitavih 60 godina da bi ideja o obnavljanju spomenika kralju Aleksandru opet bila ostvarljiva. Akademski vajar Dragan Dimitrijević, uz pomoć fotografija, uspeo je da napravi vernu repliku spomenika, koji je 16. maja 2007, unuk velikog kralja, princ Aleksandar svečano otkrio. Meštani su klicali princezi Katarini i princu Aleksandru, koji su do centralnog mesta dovezeni u tropregu.

Pored spomenika na klupici sedi Ozren Jovanović, Rom iz Deronja. Ozren je, naravno muzičar, tamburaš. Kaže da me zna iz novosadskih kafana. Kako i ne bi kada sam tolike večeri proveo uz tamburaše koji su u većini slučajeva bili iz Deronja. Razmenjujemo telefone „ako nekad zatreba muzika” a Ozren mi objašnjava kako da kasnije stignemo do dva romska naselja na kraju sela.

Zanimljivo je da su za osvećenje temelja budućeg hrama Sv. Arhengela Mihaila koje je obavljeno vezana imena dva kasnija srpska patrijarha. Osvećenje je izvršio 27. marta 1869. tadašnji prota somborski Georgije Branković, kasnije srpski patrijarh, a odobrenje mu je poslao tadašnji administrator Bačke eparhije, takođe kasniji patrijarh German Anđelić. Inače, sve tri pravoslavne crkve u Deronjama su za svog patrona imale Svetog Arhanđela Mihaila. Izgradnja nove crkve je bio najveći građevinski poduhvat u Deronjama do tada. Selo se ponosilo time što je uspelo samostalno da napravi crkvu, prilozima njegovih stanovnika u čemu su svi zdušno učestvovali, neko novcem, a neko svojim radom.

Deronjska crkva je za vek i po postojanja (2019. je proslavljena 150. godišnjica hrama) videla mnogo toga. Dva udara groma, jedan iz 1880. a drugi iz 1996. Prvi je zanimljiv po tome što je izazvao požar i zapalio je gredu na krovu, a ljudi su spasili crkvu gaseći je mlekom. To je zapis koji je ostavio sveštenik Teodor Popović prema čijim tvrdnjama se to desilo 28. maja 1880, dan pre Spasovdana. Drugi udar je samo prošao kroz toranj crkve, ali ceo dan nije bilo struje u selu. Zanimljiva priča iz istorije ove bogomolje vezana je i za zemljotres iz 1964. gde su ljudi koji su bili na ulici videli kako se toranj deronjske crkve pomera od zapada prema istoku, tako da su imali utisak da će se on svakog trenutka srušiti. To je takođe zapisano u Letopisu crkve.

Sećam se Mileta Isakova koji je u novosadskom „Kecu” u proleće 1990. „komandovao” deronjskim tamburašima dok su svirali „Biće skoro propast sveta, nek propadne nije šteta...”. Ni Mile, niti oni niti mi klinci koji smo slušali - nismo mogli da predpostavimo da će već za godinu dana zaista doći „propast sveta” i početi rat na ovim prostorima.

„Biće skoro propast sveta” naziv je tamburaškog orkestra koji je osnovao Đena Jovanović a nasledio ga njegov sin Todor. Naziv tamburaške bande je po pesmi koju je proslavio istoimeni film Aleksandra Saše Petrovića koji je 1968. sniman u Deronjama. Godinu dana ranije isti reditelj je ovde snimao čuvene „Skupljače perja” a 1988. i „Seobe”. Saša Petrović je jednostavno bio zaljubljen u Deronje.

Ovog poslednjeg se sećam, kao tinejdžer sam 1987. išao biciklom iz Bača da gledam snimanje. Sećam se Draška Ređepa kojeg ću upoznati tek četiri godine kasnije u Novom Sadu, kako u deronjskom blatu sav onako gabaritan i sav nakinđuren glumi austrijskog plemića Garsulija, jednog od najomraženijih likova iz romana Miloša Crnjanskog.

U Deronjama je 2008. pokrenut „Tamburica fest”, internacionalni festival tamburšake muzike koji je, na žalost posle četiri godine „zbog organizacionih razloga” preseljen u Novi Sad. Tako je Vojvodina izgubila jedinstvenu priliku da dobije svoju „Guču” na autentičnoj lokaciji.

Međutim, kako mi kaže Ozren Jovanović u Deronjima se i dalje sa kolena na koleno prenosi ljubav prema tamburici pa se i danas kombiji sa usnulim muzičarima svakog jutra vraćaju u Deronje iz pravca Novog Sada ili čak Slavonije gde takođe često nastupaju.

Sledeće nedelje na ovom mestu o istorijatu sela, rimokatoličkoj Crkvi Sv. Josipa, deronjskim grobljima, dva romska naselja na kraju Deronja i Etno-kući Udruženja žena „Zlatne niti”.

Robert Čoban