BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Debeljača (2) Skupljači perja i dalje svoju robu donose Romanovima iz Lenjinove

Zajedno sa našim vodičima kroz Debeljaču, Klarom Babka iz Kovačice i Nadom Vojinović, učiteljicom koja je do male mature dovele na desetine generacija ovdašnje dece, stižemo u dom Eržebet Šaši, jedne od debeljačkih „kraljica fontoša”. Teta Eržika nam objašnjava: „Svadba je obično subotom a fontoš se pravi u četvrtak, dva dana pred slavlje. Sakupi se nekoliko žena i one zajedno u Zadružnoj pekari naprave 200-300 kolača, zavisi od veličine svadbe. Testo umesi mašina a one posle ručno oblikuju kolač. Fontoš se kasnije razvozi traktorom tako što se sakupi omladina uglavnom su to drugovi i drugarice budućih mladenaca, oni okite traktorsku prikolicu krep-papirom i raznim ukrasnim trakama i tako svi zajedno sa fontoš kolačima u prikolici obilaze selo i dele kolač zvanicama a počaste i one koji nisu pozvani na svadbu a samo se poznaju sa budućim mladencima ili njihovim roditeljima!”

Recepte za fontoš možete lako naći pretragom na internetu a ja moram da kažem da smo nas trojica negde oko podneva „rastrgli” jedan ceo pozamašni kolač. Eržika nam pokazuje fotografije svog unuka i ponosom govori kako je nasledio gene njenog pokojnog muža i veliki talenat za muziku: „Tata ga je zadirkivao da je klavir za devojčice i terao na fudbal ali on je bio uporan i danas svira kao pravi maestro!”

Klara i Nada su predložili da posetimo Romanove, jednu od onih porodica pravoslavnih Roma iz Rusije koji su posle Oktobarske revolucije došli sa Belim Rusima u Debeljaču koje nam je pominjao sveštenik Igor Karanović. Kada su nam rekle da se ovdašnji Romanovi bave proizvodnjom perjanih jastuka i da su u njihovoj radionici snimane neke scene iz kultnog filma „Skupljači perja” nije bilo nikakve dileme - idemo!

Stigli do kuće Romanovih u kojoj se nalazi i radionica - i tom momentu sam shvatio da oni žive u Lenjihovoj ulici! Romi koji su uzeli prezime ruske carske porodice žive u ulici koja nosi ime onoga ko je svrgao tu porodicu i naredio njenu likvidaciju. Život i istorija nekada zaista imaju iščašen smisao za humor.

Katarina Lehart Romanov je Slovakinja iz Kovačice, udala se u porodicu Romanov i sa mužem koji je nedavno preminuo i nakon njegove smrti sa decom i radnicima je nastavila da se bavi perjarskim zanatom. „Skupljamo perije od gusaka po celom Banatu. Jastučnice moraju da budu od čistog pamuka a punjenje od čistog guščijeg perja!”, objašnjava nam Katarina dok joj je šaka puna nestvarno mekog paperja koje vadi iz jedne bale dok nam pokazuje ceo proces proizvodnje. Priča nam o tome kako joj je svekar pričao da su tokom snimanja filima  u njihovoj kući spavali Bekim Fehmiju, Mija Aleksić, Olivera Vučo, Gordana Jovanović, Bata Živojinović i drugi. Film „Skupljači perja” Aleksandra Saše Petrovića osvojio je 1967. Gran pri Žirija Filmskog festivala u Kanu, nagradu Međunarodnog udruženja filmskih kritičara, nominovan je za „Zlatnu palmu” u Kanu, nominovan je za „Oskara” za najbolji strani film 1968. i „Zlatni globus” za najbolji film van engleskog govornog područja 1969.  Engleski naziv za film („I even met happy Gypsies„) je u stvari prevod jednog od stihova noseće pesme „Đelem, đelem“ - „Maladilem šukale romeja” („Sretao sam čak i srećne Cigane”). Ovde u Debeljači i mi smo ih sreli.

U istoj Lenjinovoj ulici nalaze se još dva verska hrama - Nazarenski molitveni dom i Rimokatolička crkva. Ova potonja sagrađena je 1983. U većinski protestantskoj Debeljači ima oko 400 katolika, sa dosta školske dece koja pohađaju veronauku a mise se održavaju nedeljom dva puta mesečno. Crkva je posvećena Uznesenju Blažene Device Marije a službu obavlja sveštenik Laslo Đuris.

Nazarenska crkva iz Švajcarske, tačnije njeni misionari u Banatu, širili su svoj pokret po Evropi a jedan od načina je bilo i podizanje mlinova. Tako je krajem 19. veka Nazarenska crkva podigla u Debeljači veliki parni mlin, sa kapacitetom od nekoliko desetina tona dnevno. Vrednost tog mlina je 1923. iznosila četiri miliona dinara. Švajcarci su se „vezali” za Debeljaču, jer su tu u Banatu dobili tri najvernija i najsposobnija člana - misionara. Bili su to budući nazarenski „biskupi”: glavni - Franja Obman „Stariji”, a sporedni - Janoš Kovač „Stariji” i Šamuel Jover „Stariji”. Njima je ostao mlin u vlasništvu, kada su se Švajcarci vratili u svoju domovinu.

Debeljača se kao srpsko naselje prvi put javlja u pisanim dokumentima (Katastigu) iz 1660. Tada su skupljajući priloge za obnovu svog manastira naišli kaluđeri iz Pećke patrijaršije. Zapisali su trojicu Srba priložnika: Miloša, Radosava i Sredka. Do sredine 18. veka ona je predstavljala zakupljenu pustaru pod različitim imenima: Develak, Debeljak, pa Debeljačka pustara. Po slikaru Urošu Prediću koji se bavio etimologijom, zanimljivo je tumačenje njegovog dede po majci Svetislava Ilijevića iz Crepaje. Ime ovog naselja je srpskog porekla, a označava jaku travu zvanu „debeljicu” ili „debeljaču”, od koje je njihova stoka tamo na ispaši lepo debljala. Trava sa tim narodnim imenom postoji, i ona se brala na Đurđevdan pre rata u Srbiji, i ritualno davala ovcama da više mleka daju.

Kontinuirani razvoj savremenog mesta Debeljače, može se intenzivnije pratiti tek od druge polovine 18. veka do danas.Ukidanjem Potisko-pomoriške vojne granice Carska komora od 1768. do 1774. na ovo mesto doseljava Srbe graničare. Po Erleru carskom revizoru 1774. postoji i pustara Debeljača. Nakon nekoliko godina Srbi napuštaju ovo naselje i ono od 1783. postaje ponovo pustara.

1794. Carska komora ovde naseljava mađarsko stanovništvo iz severnog Potisja. Po jednom srpskom navodu, „Debeljača je naselje Mađara luterana, koji su tu doseljeni iz Vesprimske županije”. Za vreme Vojne granice 1828. komandant Debeljače bio je slavni kapetan Stevan Šupljikac, budući prvi i jedini srpski Vojvoda, izabran 1848. Kada je primio komandu nad srpskim trupama krenuo je iz Pančeva da obiđe srpske vojne logore. Svratio je i u Debeljaču, koja je stradala i bila u ruševinama i zgarištu. Bilo mu je žao što su Srbi morali da vojno pokore odmetnute debeljačke Mađare, koje je on znao i hvalio zbog urednosti, vrednoće i poslušnosti. Tada je u centru Debeljače izjavio: „Da sam kojom srećom ja odma od početka bio ovde, ne bi do te propasti došlo; meni bi se ljudi lepim povinovali”. I njega su po dobrom pamtili njegovi bivši potčinjeni Debeljačani.

Jevreji su se u Debeljaču doselili početkom 19. veka. Prema nekim podacima tu je postojala sinagoga već 1880. a možda i ranije. Nova sinagoga podignuta je 1895. Tada je u Debeljači živelo osamdesetak Jevreja. Zgrada sinagoge sa zavetnim pločama i Davidovom zvezdom na prednjoj fasadi još uvek postoji, ali je prenamenjena za korišćenje kao privredni objekat. U Debeljači je od 1886. postojalo jevrejsko groblje i verska škola Talmud Tora. Ta zgrada je porušena odmah 1941. čim su Nemci zaposeli Banat. Kantori u Sinagogi u Debeljači bili su Ignac Rot i Aron Goldring, a poslednji je bio Izidor Heršković.

Odlazimo do mesnog groblja gde su sačuvani spomenici u delu gde su sahranjivani Jevreji. Na ulazu u groblje nalazi se spomenik borcima NOB-a rodom iz ovog mesta. Sudeći tome što je kod svih godina smrti 1945. dalo bi se zaključiti da su poginuli na Sremskom frontu i u ostalim borbama za oslobođenje zemlje nakon što je u jesen 1944. Debeljača već bila oslobođena.

Jevrejsko groblje ograđeno je zelenom žičanom ogradom na kojoj je tabla koja nas obaveštava: „Novu ogradu Jevrejskog groblja podiglo je ESJF, Neprofitno udruženje za očuvanje i zaštitu jevrejskih grobalja u Evropi čiji je osnivač Rabi Jicak Šapira, u saradnji sa Savezom jevrejskih opština Srbije uz finansijku pomoć Savezne Republike Nemačke, kao sećanje na Jevreje iz Debeljače koji su stradali u Holokaustu!”

Dok vozimo bicikle ka Železničkoj stanici nailazimo na malu zapuštenu kuću i starinu koji sedi ispred nje. „Nema ko da pokosi travu. Niko neće da radi!”, žali se starac i pokazuje na korov koji je toliko visok da ga skoro zaklanja.

Na Železničkoj stanici prijatno iznenađenje - zgrada je u skelama, Infrastruktura železnice započela je radove.

Železnička stanica Debeljača otvorena je 1894. godine, kada je puštena u saobraćaj železnička pruga Pančevo - Orlovat - Zrenjanin. Austrougarska oznaka pruge je: 338. Stanična zgrada izgrađena je prema tipskom projektu železničkih stanica, karakterističnom za sve stanice u Austrougarskoj kraje 19. i početkom 20. veka. Gotovo identične zgrade viđao sam od Južnog Tirola do Transilvanije. Na stanici još uvek se nalaze vodonapojnici iz vremena parnih lokomotiva. Iznad skromne kapije male kuće pored Železničke stanice vije se venac od veštačkog cveća, znak da je tu nedavno bila svadba, verujemo da se gostilo i fontoš kolačima.

Idemo dalje u pravcu Padine, naše sledeće stanice i prelazimo most na kanalu između Debeljače i Kovačice. Ovakvi kanali širom Vojvodine su u najvećem broju slučajeva, nažalost potpuno zapušteni i zatrpani smećem. Kanal između ova dva mesta je potpuno čist, na površini vode nema čak ni opuška. Izgleda kao na Moneovim slikama i još jedan je dokaz da bi cela Vojvodina mogla da izgleda tako kada bi meštani vodili računa o svojoj prirodnoj sredini - kanalima, jarkovima, divljim deponijama. U malu i siromašnu opštinu Kovačica bi mnogi mogli da dođe i uče kada je o tome reč.

Robert Čoban