Biciklom kroz Vojvodinu: Bezdan i Bački Monoštor

Nama deluje da je jako blizu, ona je mnogo opuštenija, odmahuje rukom i uz osmeh kaže: „Samo javite sat vremena ranije kada hoćete da bude gotov riblji paprikaš!” Proverio sam, imaju i doboš-tortu koju sam posle dužeg vremena jeo ovde prošlog septembra.

Prolazimo pored prevodnice i ispred nas je Spomen-muzej Batinske bitke sa fantastičnim pogledom na selo Batina na hrvatskoj strani Dunava. Otvoren je 1981. kao deo Memorijalnog kompleksa Batinske bitke, i za vreme SFRJ predstavljao je celinu sa spomen-kompleksom na brdu iznad Batine sa hrvatske strane. Stalnu postavku je izradio Muzej socijalističke revolucije Vojvodine u Novom Sadu, a uspešno je radio celu jednu deceniju.

Povodom obeležavanja 73. godišnjice Batinske bitke 2017. otvoren je obnovljeni Spomen-muzej. Za to su se založile Pokrajinska vlada i Grad Sombor, prva je izdvojila 11,6 miliona dinara, a druga 3,5 miliona dinara. Muzej je bio sav zarastao u korov nije se moglo prići od raznog rastinja, a video se samo vrh muzeja. U vitrinama renoviranog muzeja nalazi se oružje korišćeno za vreme bitke, uniforme vojnika, njihova originalna pisma i zapisi rodoljubivih pesama nastalih tokom bitke. Centralni deo muzeja obogaćen je umetničkim predstavama bitke ispod skulpture ptice koja tu postoji još od otvaranja muzeja 1981.

Nastavljamo dalje uz Dunav i sa leve strane nam je zgrada Lučke kapetanije Bezdan, remek-delo moderne iz tridesetih godina prošlog veka. Stižemo do skretanja ka Bačkom Monoštoru gde nailazimo na starinu koji nam govori kako je upravo ovde čamcem prošao princ Albert od Monaka prilikom posete Srbiji prošlog oktobra. Sin Grejs Keli i princa Renijea, veliki ljubitelj prirode bio je oduševljen onim što je video u Posebnom rezervatu prirode Gornje Podunavlje.

Prelazimo most preko kanala koji izgleda kao iz „Mostova okruga Medison” i kroz romsko naselje ulazimo u Bački Monoštor.

Zdenka Mitic nas dočekuje u svojoj kancelariji u prostorijama mesne zajednice. Posle nekoliko minuta razgovora je jasno da selo ima toliko toga da pruži da tokom tog boravka nećemo stići sve da obiđemo. Preko puta mesne zajednice nalazi se Osnovna škola „22. oktobar” koja je dobila ime po danu kada su partizanske jedinice 1944. ušle u selo. Na zidu škole nalazi se mural naslikan 2019. i potpisan sa „Stipa i Đene”.

Na putu ka Pčelarskom gazdinstvu Periškić koje se nalazi na izlasku iz sela u pravcu Bezdana, prolazimo pored katoličkog groblja na kojem se nalaze kapela, Kalvarija sa tri krsta (Isus između dva razbojnika) i 14 postaja slikama koje prikazuju Hristove poslednje sate pre razapinjanja na krst.

Anica i Ivan Periškić vlasnici Pčelarsko-poljoprivrednog gazdinstva „Periškić”, proizvodnjom meda se bave punih 27 godina, isto koliko dele i zajednički život. Imaju 100 košnica i proizvode više vrsta: bagremov med, šumski, livadski, lipov, med od uljane repice, suncokretov i dr.Osnovali su i pčelarsku sekciju u tamošnjoj osnovnoj školi, gledamo tablo sa fotografijama dečaka i devojčica sa pčelarskim šeširima i mrežicama na glavi. Pored meda prodaju i rakije: orahovaču i medovaču koje smo probali i zbog bezbednog nastavka vožnje morali da stanemo kod druge.Uskoro pokreću i apiterapiju - udisanje vazduha iz košnica, tretman poznat iz drevnog Egipta koji ponovo ulazi u modu.

Vraćamo se u centar veoma lepo uređenog sela koje je okruženo vodama, kao neko ostrvo u ravnici. Do njega se dolazi preko nekoliko mostova. Jedan most je postavljen na ulazu u selo od strane Sombora – takozvani „Pislin most” koji je nad Velikim bačkim kanalom, drugi je na ulazu u selo sa bezdanske strane – pontonski most, takođe preko Velikog bačkog kanala i treći sa jugozapadne strane sela, onaj kojim smo mi došli, tzv. Ciganski most, koji spaja Monoštor sa njegovim šumama i vikend naseljima. Ranije je postojao još jedan most u monoštorskom ataru u blizini puta prema Somboru, postavljen preko Velikog bačkog kanala koji je spajao tadašnje posede i salaše sa glavnim putem, ali je srušen tokom Drugog svetskog rata radi zaštite sela od neprijateljskih trupa. Većinu stanovnika, od ukupno 3.485 koliko ih ima prema poslednjem popisu, čine Hrvati-Šokci, a pored njih, Monoštorci su i Srbi, Romi, od kojih se neki izjašnjavaju i kao Rumuni, Mađari, Nemci...

U centru sela nalazi se i jedna skulptura bicikla od slame, napravio je Zdenkin suprug, kao i poslastičarnica „West” iz koje se čula neka pesma Doris Dragović.

Rimokatolička crkva Svetih Petra i Pavla je podignuta na mestu starije drvene crkve 1752.  Legenda kaže da je crkva ovako velika, svojim dimenzijama nadrasta populaciju sela, jer se arhitekta zaljubio u meštanku pa je želeo da se što više zadrži radeći na izgradnji hrama.

U crkvi je kip Bogorodice oko kojeg su se u jesen 1944. meštani predvođeni župnikom Matišom Zvekanovićem skupili moleći se da selo ne bude sravnjeno sa zemljom kako bi se izbegle ulične borbe u vreme Batinske bitke. Posle nekoliko dana - odluka je promenjena i Bački Monoštor je sačuvan pa od tada se 13. oktobar slavi kao „Zavitni dan”.

Zdenka Mitic nam priča da se tačno u podne svakog 13. oktobra svetom misom meštani zahvaljuju Bogu i Gospi za spasenje. Tog dana na balkone crkve, ovde se balkoni zovu tavani, stavljaju se raznobojne šokačke „ponjave”, tj. tkanine – šokački ručni rad, kao spomen na one dane kada su vernici zajedno sa župnikom Matišom proveli čitavu noć u molitvi, a na prozore crkve postavili su „ponjave” kako se spolja ne bi videlo svetlo u crkvi, budući da su bili ratni dani kad je bilo zabranjeno okupljanje u kasne sate.

Eržika Bešenji nas dočekuje ispred etno-kuće „Mali Bodrog” koja je njeno porodično nasleđe a u njoj je živela njena baka, rođena 1921. Svi predmeti koji se u kući nalaze, bili su vlasništvo njene porodice i porodice njenog supruga. Neke od starina donirali su i meštani. Kuća je ponela ime „Mali Bodrog“ po nekadašnjem naselju i utvrdi, koja se nalazila na ovom prostoru - Bodrogu.

Još je 1590. pomicanje Dunava počelo podrivati drevni grad Bodrog. Prema svedočenjima iz 1717. još u prvoj polovini 17. veka su se mogli videti najviši objekti iz Bodroga čiji su vrhovi virili iz Dunava, a vremenom su bili sve više prekriveni vodom. Pretpostavlja se da su još u 18. veku meštani iz Monoštora sa ruševina bodroške tvrđave uzimali cigle i od njih gradili crkvu. Za samu Bodrošku tvrđavu se pretpostavljalo da se nalazila na ostrvu Sigi gde su se 1898. vršila iskopavanja. Tu su nađeni i ostatci pavlinske opatije Sv. Križa.

Vratimo se našoj domaćici i njenjoj etno-kući koju su ljubomorno čuvali Eržikini roditelji, a ona ju je otvorila u avgustu 2008. za vreme održavanja manifestacije „Bodrog fest“. To je jedna autentična monoštorsko šokačka kuća građena u autentičnom stilu toga vremena. Krase je trščani krov, zemljani zidovi i podovi, originalni, kao i pre 150 godina. Duž kuće se prostire dugačak gong, na kome Eržika pažljivo uzgaja starinsko cveće, muškatle i lepe kate, isto ono cveće koje je ulepšavalo i nekada kuće i seoska dvorišta. Kuća se sastoji od četiri sobe i svaka ima svoje specifičnosti. Tu je tzv. pridnja - čista soba za goste, kuhinja, trpezarija i zadnja spavaća soba za domaćine, danas za turiste. U njima se čuvaju kreveti sa slamaricom i dešekom punjenim kukuruzovinom, klupom okretušom, prekrivačima za krevet, autentičnom posteljinom, šokačkom nošnjom, kolevkom iz 1908. i sanducima iz 1906. i 1927. ofarbnim jarko plavim, zelenim i dr. bojama, jer je to nekada bilo u modi.

Prva betonska prevodnica u Evropi

Polovinom 19. veka do Bezdana je produžen krak Velikog bačkog kanala, a na Dunavu kraj Bezdana 1856. sagrađena je prva betonska prevodnica u Evropi, koja je predstavljala novi ulaz u Francov (Veliki bački) kanal. U drugoj polovini 19. veka od nekadašnjeg kraka Dunava nastao je, između Baje i Bezdana, i Bajski kanal, sa Šebešfok-branom na ulazu u Bezdan. U Bezdanu se, na Žakarovim razbojima i danas proizvodi jedinstveni bezdanski damast, koji je uvršten na listu nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.

Prelazimo pontonski most i putem koji vodi kroz gustu šumu stižemo do Bezdana. U ovom velikom selu je i katolička crkva koja leđima gleda ka ulici a toranj joj je okrenut prema baštama, tu je i Sveto Trojstvo, jedno od retkih u Vojvodini koje posle 1945. nije sklonjeno.

Poslastičar Miniri iz Odžaka o kojem sam pisao prošle nedelje i ovde je otvorio svoju „Kivi” poslastičarnicu sa čuvenim odžačkim sladoledom kojeg naravno nismo preskočili a gazdinog sina smo i nagovarali da ubedi tatu da otvori lokal u Novom Sadu.

Bezdan je jedno od najstarijih vođanskih sela, prvi put je pomenut 1305. Naselje je uništeno u 14. veku pod najezdom Turaka. U 15. veku pominje se kao malo ribarsko mesto. Proterivanjem Turaka počinje neorganizovano naseljavanje Dunavom. Prvi stanovnici su bili Poljaci, Česi, Nemci i drugi slovenski narodi. 1762. počinje planska kolonizacija i građenje naselja. Godine, 1755. izgrađena je prva crkva. Današnja crkva je iz 1846. i od tada se selo razvija u pravcu istoka.

Posle 1918. Bezdan je pripao Kraljevini SHS. U danima nakon oslobođenja Sombora i ovog dela Bačke od fašizma, u Bezdanu je, početkom novembra 1944. na rubu Štrbačke šume streljano više od 120 ovdašnjih građana, bez razloga i bez suđenja, a još oko 200 Bezdanaca stradalao je u narednim danima i nedeljama. Posle Drugog svetskog rata u Bezdan je kolonizovano oko 400 doseljenika, Hrvata iz okoline Lištice i Posušja u Hercegovini kao i  Srba iz okoline Gospića.

Inače, ovo selo je poznato i po tome što je dalo veliki broj olimpijaca, verovatno najveći po glavi stanovnika u Srbiji. Svojim olimpijcima u čast 2015. godine mesna zajednica Bezdan je uz pomoć kamenorezačke radionice „Hordoši” podigla spomen-ploču postavljenu u sjajnu, čeličnu konstrukciju, čije osvetljenje, obezbeđuje sunčeva energija. Spomen-ploča postavljena je u budući „Park olimpijaca”, u kojem su bezdanski učesnici olimpijskih igara zasadili po jedno stablo. Na Olimpijskim igrama 1988. godine u Seulu učestvovao je rukometaš Jožef Holpert, a na OI u Londonu 2012.  kajakašice Antonija Panda-Horvat, Marta Tibor, Antonija Nađ, Renata Kubik-Major, kajakaš Ervin Holpert i rukometaš Dalibor Čutura.

Nastavljamo u pravcu mađarske granice ka selima Kolut i Bački Breg o kojima ću pisati u sledećem broju. Na kraju ture vraćamo se na čardu „Pikec”, Dunav se nije prelio preko terase, a riblja čorba i doboš torta su nas prema dogovoru čekali.

Robert Čoban