Vreme preporoda: Sto godina prve kulturne institucije Rusina
Rusinska nacionalna manjina 2. jula proslavlja stogodišnjicu osnivanja Rusinskog narodnog prosvetnog društva, prve nacionalne kulturne institucije koja je postala nosilac kulturno-prosvetnog života Rusina u novoj državi. Dve godine kasnije publikovan je i prvi Rusinski kalendar, a 1924. godine i Rusinske novine.
Rusini su jedna od mnogobrojih nacionalnih manjina u Srbiji koji su svoju prvu nacionalnu kulturnu instituciju osnovali ubrzo posle Velike narodne skupštine 1918. godine, kada je 756 poslanik - među kojima su bili i Rusini, i Slovaci, i Bunjevci, i Hrvati, i Nemci i jedan Mađar - izglasalo otcepljenje od Ugarske i prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbije.
Za nacionalne manjine ključna odluka tog velikog narodnog zbora u Novom Sadu 25. novembra je bila da „Nesrpskim i neslovenskim narodima, koji ostaju u našim granicama, obezbeđuje se svako pravo, kojim žele da kao manjina očuvaju i razvijaju svoje narodno biće“. Tu odluku je država i ispoštovala i nacionalne manjine ubrzo su počele da formiraju svoje prve institucije koje su se u cilju očuvanja nacionalnog identiteta razvijali i uz snažnu podršku države razvijaju se i danas.
Povodom stogodišnjice formiranja prvih institucija nacionalnih manjina na ovim prostorima „Dnevnik“ pokreće serijal koji će se baviti o društvenom i političkom preporodu nacionalnih zajednica i nijihovim znamenitim predstavnicima koji su u tom procesu odigrali ključnu ulogu.
Teritorija današnje Vojvodine je u momentu priključenja Srbiji bila multinacionalna, multireligijska i multikulturna, što je, uprkos migraciji stanovništva i danas. O etničkoj šarolikosti našeg prostora za vreme Austrougarske svedoči popis iz 1910. godine, poslednji popis stanovništva koji je obavljen u Austrougarskoj. On nije beležio etničku pripadnost, već jezik stanovništva, odnosno "najčešće govoren jezik". Na našim prostorima je tada živelo oko 1,5 miliona ljudi. Srpskim je govorilo 33,8 odsto populacije, mađarskim 28,1, nemačkim 21,4, hrvatskim, bunjevačkim i šokačkim 6, rumunskim 5, slovačkim 3,7, rusinskim i ukrajinskim 0,9, a ostalim 1,1.
Kraj Velikog rata označio je početak krupnih promena u političkom i društvenom razvoju ovog područja. Teritorija današnje Vojvodine je prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji promenila pre svega svoj geografski i politički položaj, i pokazano je kako su narodi na ovim prostorima očuvali svoj nacionalni identitet.
- Inicijativa Rusina za osnivanjem prve kulturne institucije pokrenuta je još 1913. godine u Južnoj Ugarskoj, zbog toga što su Rusini bili predviđeni za asimilaciju - navodi za „Dnevnik“ publicista Đura Laćak, nekadašnji glavni i odgovorni urednik lista „Ruske slovo, potom i direktor istoimene Novinsko-izdavačke ustanove koji se bavio istraživanjem prošlosti Rusina u Vojvodini.
Priča da su Rusini u Južnoj Ugarskoj išli u mađarske škole i u 80 odsto slučajeva su dobili mađarske prezimena Dudaš, Sabadoš... Oni su u Južnoj Ugarskoj jedino mogli negovati svoj nacionalni osećaj zahvaljujući grkokatoličkoj crkvi koja ih je okupljala.
- Rusini su pri grkokatoličkoj crkvi imali konfesionalne škole gde su deca učila pisanje, računanje, zemljopis i molitve. Prva konfesionalna škola otvorena je u Ruskom Krsturu 1753. godine Ako su rusinska deca želela da nastave školovanje, prvo su morali pred državnom komisijom da polažu ispite iz svih predmeta koji su izučavani u mađarskim školama kako bi dobili svedočanstvo o završenim razredima, s obzirom na to da država nije prihvatila crkvenu školu. Svejedno Rusini su pohađali crkvenu školu jer jedino su tamo mogli da sačuvaju nacionalni osećaj različitosti u odnosu na mađarski narod. Svi Rusini koji su se posle položenog ispita nastavili školovanje odlazili su iz svog mesta, a kasnije obavljajući dužnost u skladu sa svojom profesijom u okviru državnog aparata Ugarske bili su prevedeni u Mađare – navodi Laćak.
Otuda je i proistekla inicijativa za formiranjem nacionalne institucije. Veliki rat međutim, prekinuo je sve aktivnosti Rusina u odnosu na tu inicijativu koja je morala da sačeka bolja vremena. Dobra prilika se ukazala odmah nakon prisajedinjenja. Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu Rusini kao relativno mala nacionalna manjina imala je čak 21. predstavnika.
Sednicu je otvorio njihov predstavnik Jovan Hranilović, grkokatolički paroh u Novom Sadu koji je bio i jedan od predsedavajućih na tom velikom narodnom zboru. Na taj način Rusini su dali svoj doprinos formiranju nove države. Ubrzo su shvatili da im nova država daje povoljne uslove za osnivanje Rusinskog narodnog prosvetnog društva koja je i osnovana 2. jula 1919, godine u Novom Sadu u zgradi Gradske kuće.
Očuvali jezik i identitet
U Južnoj Ugraskoj Rusini su išli u crkvene škole da bi očuvali svoj jezik i identitet, danas na rusinskom jeziku postoji obrazovanje od predškolskih ustanova do fakultetska obrazovanja. Katedra za rusinski jezik i književnost, danas Odsek za rusinistiku, osnovana je 1982. godine na Filozofskom fakultetu Novosadskog univerziteta. U Ruskom Krsturu radi srednja škola na rusinskom jeziku, jedina u svetu. Prema zvaničnim statistikama, kod Rusina nema nepismenih, a više od 10 odsto populacije ima visoko obrazovanje.
U Radio Novom Sadu više od 60 godina postoji Redakcija na rusinskom jeziku, i više od 30 godina Rusinska redakcija u Televiziji Vojvodine. Radi očuvanja, unapređivanja i razvijanja kulture vojvođanskih Rusina, Skupština APV i Nacionalni savet rusinske nacionalne manjine osnovali su 2008. Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina. Oni se danas mogu pohvaliti zavidnim brojem intelektualaca i umetnika koji rade i stvaraju širom države.
- Delegati na osnivačku skupštinu su dolazili iz raznih krajeva Vojvodine. Iz Srema brodom iz drugih mesta zapregom pa je dolazak trajao i nekoliko dana. U organizaciji je značajnu ulogu odigrao Jovan Hranilović koji je imao ključnu ulogu u preporodu rusinske nacionalne zajednice na ovim prostorima – kaže Laćak.
Na teritoriji današnje Srbije Rusini žive više od 260 godina. Na ove prostore, kako Laćak navodi su se doselili iz severoistočnih oblasti Ugarske u tri talasa. Prvi najveći talas se dogodio sredinom 18. veka, zatim sredinom 19. a potom krajem 19 veka. U bogatoj tradiciji Rusina 17. januar iz 1751. godine ostao zabeležen kao poseban datum. Tog dana je administrator komorskih imanja Habzburske monarhije u Bačkoj, Franc Jozef de Redl potpisao ugovor naseljavanju komorske pustare Veliki Krstur. Taj datum je posle konsultacije rusinske zajednice prihvaćen kao nacionalni praznik Rusina. Odluka o tome je doneta na sednici Nacionalnog saveta rusinske nacionalne manjine 2007. godine.
(Projekat „Tolerancija i raznolikost udružene u zajednički život Vojvodine” realizuje „Dnevnik” uz sufinansiranje Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i verske zajednice)
