Sećanje na žrtve Novosadske racije u Kulturnom centru Novog Sada

Izložba je realizovana kroz saradnju Kulturnog centra Novog Sada, Arhiva Vojvodine i Istorijskog arhiva grada Novog Sada. Stručno vođenje kroz izložbu upriličio je direktor Istorijskog arhiva Novog Sada Petar Đurđev. Postavka prikazuje masovna stradanja na šest mesta u Novom Sadu: u Miletićevoj ulici, na Uspenskom groblju, igralištu NAK-a, u Rumenačkoj i Ulici vojvode Bojovića, na Štrandu i Beogradskom keju.

Racija nije bila prosta policijska potera, pretresanje mesta i traženje sumnjivih osoba, već masovno ubijanje nedužnih civila s ciljem izmene etničke strukture i sprovođenja antisemitske politike, objasnio je Đurđev.

Grad je, kako je pojasnio, bio podeljen na dve stotine četrdeset patrola, koje su privodile ljude prema unapred pripremljenim spiskovima nepodobnih.

Novosadski Legitimacioni odbor je zasedao u današnjem Sokolskom domu, a pred njega je izvedeno više od 20.000 građana, naveo je Đurđev.

Mađarski vojnici i žandarmi počeli su 23. januara 1942. godine, posle osam sati ujutru, da gone grupu Srba i Jevreja prema Miletićevoj ulici. Kada su stigli do ugla Miletićeve i Trga Koste Trifkovića, civili su naterani da legnu na sneg, licem prema dole, nakon čega su hladnokrvno ubijeni. Istog dana dogodila su se i ubistva na Uspenskom groblju. Žrtve su stanovale u neposrednoj blizini groblja ili pak u obližnjim ulicama. Dovođeni su do samog ulaza na groblje, gde su ih ubijali. Među žrtvama su bili ne samo odrasli muškarci i žene već i deca.

Izložba „Sećanje na dr Miloša Bokšana”, istaknutog pravnika, potpredsednika i velikog dobrotvora Matice srpske, koji je takođe stradao tokom Novosadske racije, otvorena je istog dana u Likovnom salonu KCNS-a, a priredila ju je Biljana Egerić. Postavka je organizovana uz pomoć Kulturnog centra Novog Sada, Matice srpske i Istorijskog arhiva Novog Sada, a stručno vođenje upriličila je autorka Biljana Egerić.

Miloš Bokšan bio je ugledni novosadski advokat, jedan od članova Osnivačkog odbora Advokatske komore u Novom Sadu, a osim toga i potpredsednik i veliki dobrotvor Matice srpske. Zaveštao je i poklonio Matici veliki broj umetničkih dela, među kojima su mnoga od izuzetnog značaja za srpsku umetnost. Za vreme mađarske racije stradao je na pragu kuće u kojoj je živeo, otišavši tako u smrt zajedno sa svojim sestrama Katicom i Kosarom.

Na igralištu Novosadskog atletskog kluba su mahom stradali Jevreji koji su stanovali u obližnjim ulicama ili su sprovođeni iz drugih delova grada. Žrtve su dovođene na igralište, a zatim su primorane da se skinu u donji veš uprkos izuzetno niskoj temperaturi. Okupatorski oficiri su u sadističkoj igri objavili da će život biti pošteđen onome ko najbrže bude trčao oko terena. Kada je trka počela, na ljude je otvorena vatra iz pušaka i mitraljeza. Nakon što su svi izgubili živote, njihovi leševi su opljačkani. Najupečatljivije stradanje odigralo se u Rumenačkoj ulici, gde su stradala braća Jovandić, a njihovu majku Jelku su okupatorski vojnici primorali da posmatra egzekuciju. Ubistva u Ulici vojvode Bojovića odigrala su se u krugu kasarne 16. bataljona pograničnih lovaca. Pojedine vojničke patrole dovodili su Srbe i Jevreje iz obližnjih ulica u dvorište kasarne i tu ih iz puške ubijale. Izvesno vreme su leševi ostali u kasarnskom krugu, a zatim su kamionima preneti i bačeni u Dunav.

U želji da što lakše prikrije tragove ubistva, okupator je organizovao sistematično ubijanje na novosadskom Štrandu, koji je u to vreme bio relativno udaljen od grada, tako da nije bilo previše svedoka, a Dunav je olakšavao uklanjanje leševa. Žrtve su bile najpre skinute, a zatim putem načinjenim od dasaka sprovedene do otvora na ledu i ubijane metkom u potiljak ili u srce i gurane pod led. Masovna stradanja na Keju odigrala su se 23. januara 1942. godine. Žandarmi i domobrani koji su doveli grupu građana do kraja Dunavske ulice naredili su im da legnu na kaldrmu, a zatim su ih ubili. Ne sačekavši ni da se leševi ohlade, pretražili su im odela, a zatim, praveći neumesne šale i skrnaveći ih, odvukli do obale Dunava i bacili u vodu. Kasnije su na Beogradski kej dovodili grupe, ali i pojedinačne žrtve, do same obale i tu ih ubijali. Sve se to odigravalo pred očima grupe građana koji su bili na suprotnoj strani Dunava.

S. Kovač