Petrovaradin – na granici između Bačke i Srema: Grad na steni čvrst kao vera

Naselje velelepnih crkava, ali i poprište stalnih sukoba, te strateška tačka preko koje su prolazili mnogi narodi, a neki tu i ostali, zadivljuje i one koji tek zagrebu po površini njenog bogatog života. O samom nazivu postoje mnoge hipoteze, a jedna od najpoetičnijih je izvedenica „grad na steni čvrst kao vera”, nastala od latinske reči „petra” (kamen, stena), mađarske „var” (grad) i turske „din” (vera).

Svi istorijski obrisi koji Petrovaradin danas čine lepim, i građevine i nematerijalna baština, datiraju od oslobođenja od Turaka krajem 17. veka. Na mestu gde se odigrala velika bitka 5. avgusta 1716, kad su strahovito poražene Osmanlije – kažu da je osam dana trajalo sahranjivanje i uklanjanje tela s bojišta na Tekijama – u zahvalu Bogu i nebeskoj majci podignuta je Crkva Snežne Gospe. U dane hodočašća liturgija se služi na više jezika te okuplja i katolike, i pravoslavce, i grkokatolike, zbog čega je možemo smatrati ekumenskom.

Petrovaradin je, zahvaljujući geostrateškom položaju i tvrđavi koju su podigli Habzburgovci, pružao sigurno utočište. Nakon što je opasnost prestala, 1926. gubi status grada i administrativno se ujedinjuje s Novim Sadom. Tako su tridesetih godina čestitke i pisma adresirani na njegovo ime često završavali ko zna gde, pošto mu je nametnut naziv Novi Sad 4.

Jedan od najstarijih hramova je prekrasna crkva s pet oltara i samostanom na dva sprata – Sv. Juraj, koju su 1701. podigli isusovci, osnivači prve osnovne škole u Sremu1713, a prve gimnazije 1765. U Petrovaradinu je bilo i središte franjevačke crkve, u čijem su samostanu od 1713. postojale filozofske studije, a od 1735. Visoka teološka škola, nakon čijeg je ukidanja do 1786. deo po deo pretvaran u Vojnu bolnicu, danas najstariju aktivnu medicinsku vojnu ustanovu u svetu.

Krajem 12. veka Petrovaradin je postao deo srednjovekovne Ugarske, a iz tog perioda potiče i prvi zvaničan istorijski dokument koji govori o postojanju naselja na tom prostoru. U pitanju je povelja ugarskog kralja Bele Četvrtog iz 1237. godine u kojoj daruje imanja i sela opatiji u Belakutu – srednjovekovnom utvrđenju na mestu današnje Tvrđave.

Petrovaradinska Vojna bolnica najstarija je zdravstvena ustanova tog tipa u Evropi, osnovana 1787. godine, nekoliko godina nakon bečke, koja odavno više ne radi. Sagrađena je u podgrađu Petrovaradinske tvrđave, s leve strane mosta, i deo je složenog kompleksa nekadašnjeg franjevačkog samostana, koji je reformom cara Josifa Drugog zatvoren krajem 17. veka i pretvoren u Vojni špitalj, dok je crkva koja je nekada bila u sastavu samostana neko vreme služila kao žitni magacin. U to doba u njoj su se uglavnom lečili brojni ranjeni vonici s ovog područja koji su učestvovali u austrougarskim ratovima.

Za vreme Drugog svetskog rata u njoj su boravili uglavnom domobrani i građani Petrovaradina, a nakon oslobođenja Novog Sada tamo je bila smeštena Vojna bolnica Treće armije. Od 1984. godine menja ime u Vojnomedicinski centar Novi Sad, a u njen sastav ulazi i Granizonska ambulanta Petrovaradin. Tokom rata od 1991. do 1992. godine u njoj je zbrinuto više od 1.000 pacijenata, uglavnom ranjenih na slavonsko-baranjskom ratištu. Kada je srušen most za vreme NATO agresije, određenu štetu pretrpela je i bolnica. Međutim, to nije omelo lekare da neprekidno, čak i pod vazdušnom opasnošću, bez vode i struje, leče bolesnike.

Današnji kompleks Vojne bolnice obuhvata prostor i objekte Donje tvrđave, oivičene bastionom Svete Tereze i Josifa. Sastoji se od više zgrada građenih od kraja 17. veka do sredine dvadesetih godina 20. veka. Zanimljivo je da se u bolničkom krugu nalazi se i Pravoslavna crkva Svetog apostola Pavla, koja je izgrađena 1922. godine, a koja je do Drugog svetskog rata služila za pričest i molitve vojnika i bolesnika, kao i za krštenja i venčanja oficira, a po završetku rata – za skladištenje lekova i vredne medicinske opreme.

Jedno od nastarijih dobrovoljnih vatrogasnih društava u zemlji oformljeno je u Petrovaradinu, kada je krajem aprila 1874. godine, Josip Kočer, po zanimanju postolar (obućar), pozvao nekoliko uglednih građana tog naselja da bi se dogovorili o osnivanju DVD „Petrovaradin” i sačuvali zajednicu od sve učestalijih požara na teritoriji opštine. Osnivačka skupština je održana 11. juna 1875. godine i na njoj je bilo prisutno 17 meštana, ali je kao datum osnivanja usvojen je 3. jun 1875. godine. Već 1. septembra naredne godine izgrađeno je spremište od dasaka i vatrogasni toranj za osmatranje okoline Petrovaradina. Krajem 1896. godine izgrađeno je spremište od tvrdog materijala, a godinu kasije podignuta je i društvena sala i stan za domara. Kada je Društvo nastalo, mnoge kuća su bile usko zbijene, a oko trećina sa slamnatim krovom i drvenim odžakom – potencijalno vrlo podložne požarima. Godine 1881. požar je zahvatio kazamate u Petrovaradinu, a to je bilo pravo „vatreno krštenje” za vatrogasce. Iste godine planuo je parni mlin u Novom Sadu, stradale su dve osobe, a materijalna šteta bila je ogromna. Krov Rimokatoličke crkve u Novom Sadu buknuo je 1904. godine, a tu su se, osim novosadskih vatrogasaca i vojnika, našli i članovi Društva iz Petrovaradina. Krovu nije bilo spasa, ali je sprečeno da vatra zahvati toranj crkve i obližnje građevine. Među najvećim požarima u čijem gašenju su učestovali Petrovaradinci bio je u fabrici „Sintelon“ iz Bačke Palanke sedamdesetih godina prošlog veka, a hrabrost su pokazali u za vreme NATO bombardovanja, kada su bili u prvim redovima kada je pogođena zgrada RTV-a.

Osim zaštite građana i njihove imovine od vatre, Društvo uči mlade o zaštiti od požara, orgnizuje svečanosti i proslave, vatrogasna takmičenja. Po uzoru na DVD „Petrovaradin” osnovana su još neka vatrogasna društva u okolnim mestima Srema i Bačke.

Skrivena u uskim petrovaradinskim sokacima, Špilerova kuća u Ulici Vladimira Gortana 8, koja predstavlja nepokretno kulturno dobro, uspela je da opstane kroz vekove, nakon što su je izgradili jezuiti (isusovci) od 1693. do 1773. godine, kada su došli u Petrovaradin. Pretpostavlja se da je služila kao letnjikovac, a po novijim istraživanjima – kao školska zgrada, i jedan je od najvrednijih objekata iz vremena baroka.

Naziv je dobila po vlasniku iz prve polovine 20. veka Tiboru Špileru, činovniku u DTD-u, koji je želeo da u njoj osnuje muzej. Iako je kuća nazvana po njemu, on u njoj nije nikada živeo, već su tu boravile njegova majka i sestra. Nakon nacionalizacije, porodici je pripao deo stambenog prostora, a Špiler je nasledio kolekcionarske zbirke.

Kuća je izgrađena uvučeno u odnosu na zakrivljenu ulicu, ima izduženu pravougaonu osnovu koja je proširena na levoj strani uličnog dela. Spoljni izgled je jednostavan, a krov pokriven biber-crepom, na prozorima su teške rešetke od kovanog gvožđa, a možda je najupečatljivija zidana kapija s dve velike kamene kugle pri tlu. Neobično je što je, uprkos stotinama godina, i unutrašnjost ostala sačuvana. Najreprezentativnija je „velika sala”, smeštena u središtu kuće, kvadratne osnove s jedostavnom svodnom konstrukcijom koju čine četiri široka luka koja se susreću nad središtem prostora. U tremu gde se oni susreću je rozeta, a na ravnim površinama četiri ugla po ornament: asocijacija na Malteški krst, kvadrat s vitražom, krug s motivom Sunca i još jedan kružni ukras koji je nažalost, izuzetno oštećen. Kuća ima i veliki podrum od pet prostorija, a ulaz je iz dvorišta.

Nažalost, većina građana nikada nije čula za Špilerovu kuću, a kamoli o njenoj interesntnoj istoriji i njenim graditeljima. Čini se da je to barokno zdanje, koje je od velike kulturne i arhitektonske vrednosti ne samo za Petrovaradin već i za Novi Sad, i koje svedoči o istoriji i razvoju našeg grada, ostalo skrajnuto i zaboravljeno, pošto je tek 2013. godine, odlukom Vlade Republike Srbije, proglašeno spomenikom kulture.

Rimokatilička crkva Gospe Snežne na Tekijama smeštena je u Petrovaradinu kraj međunarodnog puta Novi Sad – Beograd, a vezuje se za pobedu hrišćanstva nad islamom, odnosno veliku bitku na Vezircu, koja se odigrala 5. avgusta 1716. godine. Sadašnja crkva u neogotskom stilu sagrađena je 1881. godine po projektu zagrebačkog arhitekte Hermana Bolea, a renovirana 1976. godine. U nju su, osim katolika, oduvek odlazili i pravoslavni vernici da bi se pomolili i zapalili sveću za Snežnu Gospu, za koju veruju da je čudotvorna.

Po predanju, na mestu sadašnje crkve bila je srednjovekovna hrišćanska bogomolja posvećena Devici Mariji. Nakon dolaska Turaka, 1526. godine ona je porušena i podignuta je daščara za dva derviša, a kasnije je izgrađena i mala džamija. Zbog toga je mesto nazvano Tekije, što u muslimanskom svetu podrazumeva instituciju gde derviši obavljaju versku službu, a koje služili i kao utočište putnicima namernicima. Prvi članovi isusovačkog reda u grad dolaze 1693. godine, a pošto nisu imali odgovarajući bogoslužbeni prostor, zalagali su se za to da im se ustupi tada već napuštena tekijska džamija, u čemu su i uspeli, te su je preuredili i posvetili Bezgrešnom začeću Blažene Device Marije. Barokni kip Marijinog Bezgrešnog začeća iz tog vremena do danas je sačuvan i postavljen na kruni oltarnog baldahina.

Brojčano nadmoćnija turska vojska, s velikim vezirom Damad Ali-pašom na čelu pristigla je 3. avgusta 1716. godine pred zidine Petrovaradina i opsela ga. Dva dana kasije, 5. avgusta, u kraćoj borbi nedaleko od tekijske crkve, turska vojska je doživela strahovit poraz. Uveren da je pobeda nad osvajačem izvojevana zaslugom Device Marije, princ Eugen Savojski poklonio je crkvi ikonu Bogorodice s Isusom u naručju, koju je do tada kao svetinju nosio u ratne pohode i pred njom se molio za svoju vojsku. S obzirom na to da je pobeda u bici izvojevana 5. avgusta, na dan kada hrišćani slave Snežnu Gospu, petrovaradinska crkva je od tada njoj posvećena. Čudotvorna ikona svečano je uneta 26. jula 1754. godine nakon obnove kapele, pa se događaj danas obeležava kao „Male Tekije”, dok se praznik Gospe Snežne slavi kao „Velike Tekije”.

Stranu pripremila: Silvia Kovač

Projekat „Novi Sad, kulturno-istorijska baština” sufinansirao je Grad Novi Sad, a stavovi izneti u podržanom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio novac.