Nikolajevska crkva – najstarija pravoslavna bogomolja Srpske Atine
U Ulici Nikole Pašića bb, sakrivena između „Male ekonomske škole” i Akademije umetnosti, nalazi se Crkva prenosa moštiju Svetog Nikole, Crkva Svetog oca Nikolaja, ili, kako je najčešće nazivamo, Nikolajevska crkva, tako priču započinje članica Udruženja turističkih vodiča Novog Sada (UTVNS) Kristina Jekić, koja goste našeg grada redovno upoznaje s tom građevinom.
U saradnji s tim udruženjem, „Dnevnik” će objavljivati priče i zanimljive anegdote o istoriji i arhitekturi grada, znamenitim ljudima, gastronomiji, kao i o skrivenim ili zaboravljenim predelima koji krase Srpsku Atinu.
Nikolajevska crkva je podignuta oko 1730. godine te se smatra najstarijom pravoslavnom bogomoljom u Novom Sadu jer je, kako kaže Kristina Jekić, sačuvana u osnovnom graditeljskom obliku, iako je izgrađena posle Saborne crkve Svetog Đorđa. Po njenim rečima, crkvu su sagradili kao porodičnu grobnicu bogati trgovci, braća Nedeljko i Stojić Bogdanović, koji su se u Petrovaradinski Šanac doselili iz Slavonije sredinom druge decenije 18. veka.
– Po povratku s hadžiluka u Svetoj zemlji, Nedeljko se zamonašio u Hilandaru i dobio je ime Nikanor, u znak sećanja na njega, crkva je u narodu postala poznata kao Nedeljkova crkva – otkriva Kristina Jekić, i dodaje da je Stojić Bogdanović preminuo u Novom Sadu 1754. godine, a njegov grob nalazi se sa spoljne strane crkve. – U Habzburškoj monarhiji Srbi nisu bili priznati kao konstitutivan narod pa samim tim nisu imali pravo na službeni jezik. Prvi put je srpski naziv „Novi Sad” upotrebljen 1748. godine, a prvi put se u pisanim izvorima Novi Sad pojavljuje 1749. godine, na nadgrobnoj ploči smeštenoj na severnoj fasadi crkve.
Kako dalje navodi, krajem 18. veka Nikolajevska crkva je ustupljena grčkom i ruskom stanovništvu, a početkom 19. veka predata je Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Tada su se liturgije nedeljom naizmenično održavale na grčkom i crkvenoslovenskom jeziku.
– Godine 1849. Nikolajvska crkva podelila je sudbinu tadašnjeg Novog Sada – ističe Kristina Jekić. – Naime, tokom bombardovanja s Petrovaradinske tvrđave 12. juna 1849. godine, veći deo grada je porušen i popaljen. Teško oštećena tokom Bune, Nikolajevska crkva je nekoliko godina bila zapuštena i zarasla u korov. Kasnije je privremeno pokrivena i služila je kao vojni magacin. Crkva je delimično obnovljena pedesetih godina 19. veka novcem koji je poslat iz Rusije. Tokom te obnove podignuta je kupola kruškolikog izgleda – kube – specifična za ruske crkve.
Naša sagovornica napominje da su kompletnu obnovu Nikolajevske crkve 1862. godine finansirali novosadski dobrotvori Marija i Jovan Trandafil. Tada su, kako kaže, i Marijinu rodnu kuću, „Kuću kod ikone” darovali kao stan parohu, kao i 80 jutara zemlje za njegovo izdržavanje.
– Porodica Trandafil ostavila je Novom Sadu i Srpskoj pravoslavnoj crkvi veliku zaostavštinu, a među najznačajnijom je zgrada Svojine, današnja zgrada Matice srpske... – ističe Kristina Jekić, i dodaje da su članovi porodice Trandafil sahranjeni u samoj crkvi, dok su nadgrobne ploče na njenom zidu.
Ikonostas je tokom obnove 1862. godine oslikao novosadski slikar, inače đak Bečke slikarske akademije, Pavle Simić. Kristina Jekić podseća na to da su u Nikolajevskoj crkvi 1913. godine, po želji njihovog dede Miloša Marića, po pravoslavnom obredu kršteni sinovi Alberta Ajnštajna i Mileve Marić Ajnštajn: Hans Albert i Eduard. Ona navodi da je 1917. godine, posle Revolucije u Rusiji, oko 50.000 Rusa emigriralo u Srbiju, od kojih se oko 2.000 nastanilo u Novom Sadu te im je za vršenje crkvenih obreda ustupljena Nikolajevska crkva, kao i kapela u Vladičanskom dvoru. Posle Drugog svetskog rata većina ih se odselila.
Slava hrama obeležava se 22. maja.
K. Ivković Ivandekić