IZ ARHIVA GRADA: Dom gde obitavaju novosadski sokoli
Sokolstvo, kao društveni pokret nastao je u Češkoj 1862. godine, a četiri decenije kasnije, u jesen 1905. godine u Novom Sadu, u kafani “Kod bele lađe”, sastala se grupa srpskih rodoljuba radi dogovora o osnivanju Srpskog sokola. Na osnivačkoj skupštini 1906. godine izabrana je uprava Društva, koje je tada imalo oko 60 članova. Nakon 30 godina Društvo je dobilo i svoj dom, a ove sedmice svečanom akademijom obeležen je jubilej - 85 godina od njegove izgradnje.
Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev narednih pet godina ugraske vlasti su se snažno odupirale odobrenju pravila rada Društva, s obrazloženjem da u nazivu ne može da stoji “srpsko društvo”.
- Ministarstvo je tek krajem 1910. godine zvanično odobrio rad te institucije, kada je usaglašeno da naziv bude “Sokolsko društvo” – kaže Đurđev dodajući da je u to vreme Društvo imalo između 40 i 50 članova vežbača, 80 članica i oko 80 dece, te oko 300 članova takozvanih nevežbača, a prva sokolana je bila u zgradi Matice srpske. - Tokom Prvog svetskog rata rad Sokolskog društva je bio zabranjen. Međutim, vrlo brzo, već 1919. godine u svečanoj sali Gradske kuće održana je konferencija na kojoj je obnovljen rad Društva, svega nekoliko godina kasnije, odnosno 1924. godine rodila se i ideja o izgradnji doma, ali je njena realizacija morala da sačeka 1931. godinu, kada je dobijeno odobrenje Grada darom zemljišta.
Sokolski dom podignut je između 1934. i 1936. godine, po projektu arhitekte Đorđa Tabakovića, na molbu i za potrebe novosadskog Sokolskog društva.
- Nakon tragične pogibije kralja Aleksandra Prvog u Marseju 1934. godine, zahvaljujući velikoj novčanoj pomoći Grada i Dunavske banovine ubrzana je izgradnje Spomen doma, koji je osvećen 1. decembra 1936. godine, a koristili su ga Sokolska župa Novi Sad, Savez kulturnih društava, Novosadsko udruženje jugoslovenskih studenata i društvo „Istra“ – pojašnjava Đurđev. – Izgradgnjom objekta i sportskog terena Novi Sad se još više „otvorio“ ka Dunavu, a kako je reč o monumentalnom zdanju, postavljen je i okvir za dalji razvoj i planiranje gradskog jezgra.
Osnova doma je u obliku razvučenog pravougaonika, sa dva poprečno postavljena krila, a glavna fasada okrenuta je prema ulici Ignjata Pavlasa. Na levom krilu zgrade nalazila se sokolana (vežbaonica) sa modernijim uređajima i rekvizitima, dok je na desnom krilu dominirala reprezentativna dvorana za svečane skupove, sokolske akademije i druge priredbe, pa je u njoj do izgradnje sadašnje zgrade radilo Srpsko narodno pozorište. U suterenu se nalazio restoran, a na spratovima prostorije za upravu Sokolskog društva i kulturne institucije. U dvorištu je bilo vežbalište sa otvorenim terenima za atletiku, odbojku, gimnastiku, koje se zimi pretvaralo u klizalište. Upečatljiv vizuelni motiv predstavlja rešenje ulične fasade gde je centralno postavljen glavni ulaz, visoko podignut sa širokim pristupnim stepeništem. Armirani beton, velike zastakljene površine, veštački kamen u kombinaciji sa toplim tonom opeka na fasadi i modernistički oblikovanim gvozdenim funkcionalnim elementima značajno doprinose estetici modernizma.
Đorđe Tabaković (1897 - 1971) je najveće ime novosadske moderne arhitekture. U Novi Sad se preselio 1928. godine gde je proveo čitav radni vek i ostavio neizbrisiv i prepoznatljiv trag. Za samo deset godina Tabaković je u Srpskoj Atini projektovao i uradio više od pedeset građevina različitih namena – od privatnih kuća i vila do ustanova kulture. Neka od njegovih najznačajnijih građevinskih dela su hotel „Park“ i zgrada Crvenog krsta (1930), kuća porodice Vermeš u Futoškoj ulici i Dom novosadske trgovačke omladine (1931), Klajnova palata i zgrada dr Jovanovića u Ulici Ilije Ognjanovića (1932), Tanuryićeva palata (1934), hotel „Reks “ kao dogradnju Tanuryićeve palate (1939), Šegrtski dom (1940)…
S. Kovač