Arhiv grada – značajni detalji novosadske istorije: Minirani mostovi

Kraljevina Jugoslavija je ušla politički i vojno nespremna u rat protiv nacističke Nemačke i njenih saveznika. Iz mnogo razloga nerealni jugoslovenski ratni plan R-41 previđao je uništenje strateških saobraćajnica kako bi se usporio već poznati nemački munjeviti rat. Zbog vojnog značaja Novog Sada, kao i nemogućnosti odbrane severa države od neprijateljske sile, predviđeno je da se oba stalna novosadska mosta (Železnički i Most kraljevića Tomislava) miniraju i unište. Međutim, ovaj požrtvovani potez nije zaustavio neminovan poraz koji je ozvaničen kapitulacijom 17. aprila, a Novi Sad postavio na granicu raskomadane Dunavske banovine kome je nova vlast nametnula ulogu jake Mađarske granične baze.

Prema rečima direktora Istorijskog arhiva grada Petra Đurđeva Železnički most, nazvan po tadašnjem vladaru caru Francu Josifu, sagrađen je 1883. godine na pruzi Subotica–Zemun.

- Od 1929. godine, nosio je ime princa Andreja Karađorđevića, trećeg sina kralja Aleksandra. Sagrađen je po nacrtima Karla Baumana, koji je projektovao i tunel prokopan ispod Tvrđave – kaže naš sagovornik. - Smatra se da je prugu preko mosta postavio inženjer Nikola Stanković iz Stapara. Most je srušen 10. aprila 1941. godine, po nalogu jugoslovenske vojne komande na samom početku nemačkog napada na Kraljevinu Jugoslaviju

Kao kopija poznatog Lančanog mosta u Budimpešti 1910. godine je projektovan, a od 1921. do 1928. godine izgrađen prvi stalni most u gradu ponevši ime po princu kraljeviću Tomislavu. Zajedno sa mostom, probijen je i Bulevar kojim se Novi Sad proširio do Dunava i povezao sa Petrovaradinom. Prvi put je srušen miniranjem 1941. godine, ali su ga Nemci obnovili, a potom 1944. godine srušili pri povlačenju.

Autoriski tim Istorijskog arhiva Grada Novog Sada je uz pomoć Agencije „Kuća čuvarkuća“, Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada Muzeja Grada Novog Sada, Arhiva Vojvodine i Muzeja Vojvodine realizovaće izložbu, u utorak 13. aprila povodm 80 godina od Drugog svetskog rata u Novom Sadu, koja će biti. U zavisnosti od epidemiloške situacije i odluka Kriznog štaba u narednim danima, građani će biti blagovremeno obavešteni u kom formatu će izložba biti organizovana. Kroz 12 tematskih celina biće prikazani događaji u Novom Sadu od 6. aprila do 17. aprila, period koji je obeležen nezamislivim ljudskim tragedijama i stradanjem kao i nepotrebnim  materijalnim uništavanjem. Novosađani će moći da se upoznaju sa događajima kroz dokumente, filmove, fotografije kao i autentična svedočanstva ljudi koji su prošli kroz pakao rata.

Za vreme mađarske okupacije, iste godine kada je miniran, most Franca Josifa je i obnovljen, a već iduće, 1942. godine, ponovo je pušten u saobraćaj uglavnom za potrebe okupacione vojske. Konačno je uništen 22. oktobra 1944. godine, prilikom povlačenja nemačke vojske. Danas se još uvek mogu videti njegovi ostaci – stubovi i tunel. Njegovi neoštećeni delovi su ugrađeni u Most maršala Tita 1946. godine, na koji je preusmeren železnički saobraćaj.

Posle rata, na ruševinama Mosta kraljevića Tomislava, napravljen je stalni čelični most – Most maršala Tita koji je pušten u saobraćaj 20. januara 1946. Godine. Bio je to  prvi stalni čelični most izgrađen posle Drugog svetskog rata u Evropi. Predviđen da traje pet godina, most je izdržao 53, kada su ga 1. aprila 1999. godine uništile NATO bombe.

Kako pojašnjava Petar Đurđev, još početkom aprila 1941. godine u stubove oba mosta bio je postavljen eksploziv. Oko dvadeset odlično zamaskiranih bunkera duž desne obale Dunava, od Ribnjaka do Oficirske plaže, služili su vojsci da štiti mostove od mogućih napada brodova, ali su se odatle mostovi mogli dići u vazduh nakon što stigne naređenje iz Beograda.

- U noći između 10. i 11. aprila 1941. godine jugoslovenska vojska se masovno povlačila preko mostova i preko Petrovaradina nastavljala ka Beogradu i Savi – kaže Đurđev. - Sledeće noći, između petka i subote u 23.48 sati, kada se na Tranyamentu, pri dnu Petrovaradinske tvrđave pojavio deo nemačke motorizovane jedinice, kapetan prve klase Svetozar Popov dao je znak za aktiviranje eksploziva. Strahovita detonacija probudila je mnoge Novosađane i Petrovaradince i ne samo simbolički najavila odvajanje Novog Sada od Petrovaradina.

Fotografije mostova, kao i deo dragocene arhive „Dnevnika“ čuva se u Istorijskom arhivu grada. U jednom od članaka novinar našeg lista je 1966. godine, 25 godina nakon što su razneti mostovi, sačinio je intervju s kapetanom prve klase Svetozarom Popovim, koji je naredio njihovo miniranje, u kom je otkrio za „Dnevnik“ šta se dešavalo tih dana. Kako je kazao „druge nije bilo“. Njegov ratni zadatak je bio da iz 20 bunkera kraj obale štiti mostove od napada brodova kada naređenje stigne iz Beograda. Iako je pokušavao da uspostvi telefonsku vezu s prestonicom, to mu nije uspevalo. Zbog toga je poslao u poštu i železničku stanicu u Petrovaradinu vojnike da dežuraju kraj telefona i da mu jave napredovanje neprijatelja. Kako je kazao, već 9. i 10. aprila znao je šta mu je činiti – minirati mostove po svaku cenu i sprečiti prelazak neprijetalja.

S. Kovač