ARHIV GRADA Najstarijim gradskim ulicama još se šeta

Na planovima, u to vreme, retko su bile detaljno obeležavane ulice, nego se više vodilo računa o nazivima delova grada. Međutim, prema rečima direktora Istorijskog arhiva grada Petra Đurđeva, u plan užeg i šireg centra Šanca, koji je sačinio vojni inžinjer Kaltšmit 1745. godine, već je bio ubeležen izgrađen centar, s pojedinim glavnim ulicama koje i danas postoje. Čak je i na mapi iz 1698. godine ucrtan pravac Dunavske ulice, tada nenaseljen i močvaran, od koje se račvaju osnovni putni pravci - temerinski, futoški i piroški.

- Već 1745. godine, neposredno pred dobijenje statusa slobodnog kraljevskog grada, Dunavska ulica je bila uređena, sa ušorenim kućama i parcelama, a zanimljivo je i malo poznato da se kraće vreme zvala Petrovaradinska i Jaše Tomića - kaže Đurđev. - Do bombardovanja 1849. godine imala je poluorijentalni izgled, s mnoštvom karakterističnih dućana. Sredina sokaka je bila zemljana, pa je leti bila prašnjava, a tokom zimskih meseci blatnjava. U bombardovanju grada 12. juna 1849. godine pretrpela je dosta oštećenja, a đule koje je tad ispaljeno na varoš i danas se nalazi na u fasadi zgrade na kućnom broju 2.

Temerinska ulica kao putni pravac postojao je i pre nastanka naselja jer se tuda pružao srednjovekovni put Carski drum koji je poveziovao Carigrad, preko Beograda i Budimpešte s Bečom. U prvim decenijama od nastanka Petrovaradinskog šanca naseljavana je samo u delu koji je povezuje s Kisačkom i Trgom Marije Trandafil, dok je leva strana urbanizovana u 18. veku kada je nastala Salajka. U njoj je bila smeštena pijaca, ali i veliki broj krčmi, svratišta i prenoćišta. Futoški put povezuje grad s Futogom, izuzetno značajnim naseljem i vašarištem  još od srednjeg veka. Ulica je počinjala od cetralnog gradskog trga i Jevrejskom ulicom pružala se daleko van grada.

Dve ulice, koje se nalaze se na najvišim kotama u gradu, a koje se ubrajaju među najstarije su Gračkoškolska i Ulica zlatne grede.

- Grčkoškolska nosi naziv po obrazovnoj ustanovi Grka koja je oformljena u 18. veku, a u 19. je zaveštana Srpskoj pravoslavnoj velikoj gimnaziji u Novom Sadu - pojašnjava Đurđev dodajući da je na kućnom broju 2 bio objekat Centralnog kreditnog zavoda koji je podignut 1895. godine, broju 5 je živeo jedan od najznamenitijih političara Miša Dimitrijević, broju 7 Mihajlo Polit Desančić, a tu su stanovali i kompozitor Isidor Bajić i predsednik Matice srpske Miloš Dimitrijević. - Pretpostavlja se da su prve kuće Petrovaradinskog šanca podignute na mestu današnje Ulice zlatne grede, koja je ponela ime po gredi (prirodnom nasipu) na kojoj su građene kuće i koja nikad nije plavljena jer je izdignuta u odnosu na okolno zemljište, te je zato “zlatna”. U njoj su živeli Jovan Jovanović Zmaj, Đura Daničić i Svetozar Marković. Nakon smrti Jovana Jovanovića Zmaja ta ulica je ponela njegovo ime, sve do 1952. godine kada je nekadašnja Glavna nazvna po pesniku, a Zlatnim gredama vraćen prvobitan naziv.

Glavna ulica, u kojoj je bio smšten krst na uglu s Lerbarskim sokakom, bio je simbolično centar tog dela grada. Počinjala je od Vladičinog dvora, a iz Dunavske preko trga put je vodio Jevrejskom i Futoškom. Ulica je ucrtana u planove koji potiču iz 1697. godine, a svoj dom su tu imali porodice Duđerski, Stratimirovići, Trandafili, Milica i Jaša Tomoć... Zanimljivu istoriju ima jedna od danas najprometnijih ulica - Jevrejska.

- Nakon što je Novi Sad dobio status slobodnog kraljevskog grada 1748. godine bilo je potrebno organizovati jevrejsku četvrt. U tu svrhu određen je deo Osiječke, odnosno Futoške ulice - kaže Đurđev napominjući da je čak i sinagoga iz Gospodske ulice (pored današnjeg hotela “Vojvodina”) premeštena tamo. - Ulica je u to vreme bila ograđena lancem koji se svako veče, u 18 časova, zaključavao iako je oduvek bila prometna. U njoj su trgovci i zanatlije imale svoje radnje. U popisu iz 1780. godine zabeleženo je da je bio 38 kuća, od čega je 15 bilo u vlasništvu Jevreja.

Tokom decenija više puta su menjani nazivi ulica. Miletićeva se nekad zvala Lebarski sokak, jer se u delu, prema Zmaj Jovinoj ulici, s drvenih polica prodavao hleb ispečen u brojnim obližnjim pekarama. Njegoševa ulica, koja se nekada zvala Andrijaševa i Bele lađe, ucrtana je i na najstarijim planovima grada, ali je deo od Trifkovićevog trga do Jovana Subotića probijen kasnije. Iz Dunavske ulice ulazilo se u Ćurčijski sokak, današnju Pašićevu ulicu, a naziv je dobila po dominantnom krznarskom zanatu. Od te ulice započinjao je srpski kraj koji je posebno ojačao uspostavljanjem Vojne granice 1698. godine i naseljavanjem Almašklog kraja, Salajke i Rotkvarije.

S. Kovač

Foto: arhiva Dnevnika