Arhiv grada: Kafana u kojoj je rođena "Srpska Atina"

Zanimljiv je i podatak da su Novosađani, izgleda, oduvek voleli da banče, pošto prema popisu iz 1828. godine u Novom Sadu je živelo oko 20.000 stavnovnika koji su posećivali 173 ugostiteljska objekta, uglavnom kafana, koji su na godišnjem nivou plaćali poreski prihod od 10.600 forinti.

Najčešće spominjana, „Bela lađa” se nalazila u današnjoj Njegoševoj ulici 5 ili 7 (u zavisnoti kako su zgrade bile numerisane u tom trenutku). Bila je jedna od najstarijih u gradu i u njoj su se okupljali i družili viđeniji Novosađani. Od drugih se izdvaja po tome što je, po pisanju istoričara, u njoj zanatlija Stevan Jelinić Ćebenda, u društvu Svetozara Miletića i drugih viđenijih Srba, prvi put upotrebio izraz „Srpska Atina” i po tome što je, navodno, jedina „preživela” bombardovanje grada 1849. godine.

Kako objašnja direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, kafana “Bela lađa” osnovana je početkom 19. veka.

- Današnja Njegoševa ulica nije bila ucrtana u plan Novog Sada iz 1745. godine, već u planu koji je izradio Jozef Sauter 1885. godine - kaže Đurđev. - Kafana „Bela lađa„ prvi put se u istorijskim izvorima spominje već 1812. godine, pod latinskim nazivom „Alba navis”, u pismu somborskog magistrata novosadskom u kom je zatraženo da se sprovede istraga o tome kome je kožarski kalifa prodao sveće u gostionici. Prvi podaci o vlasniku zabeleženi su 1813. godine, potom se u nekoliko arhivskih dokumenata iz 1821. godine kao zakupac, na dve godine, spominje Jozef Troner, potom Anton Kreder i Franc Nuber, dok se 1825. godine kao vlasnik spominje Johan Perger, koji je dve godine kasnije kuću prodao Jožefu Veseckom, koji ju je loše vodio, te je bio prinuđen da je izda Jozefu Polu. Vesecki je kuću na kraju prodao Johanu Bartolu.

Upadljivo je da su krčme tog doba često nosile nazive životinja, čemu je obavezno prethodilo „kod”. Prema literaturi, Vasa Stajić je imena kafana vezivao za nemačke doseljenike koji su imali običaj da kućama nadenu nazive koji nisu imali nacionalni karakter niti su sadržala vlastito ime. Kako su lađe bile česte na Dunavu, pretpostavlja se da je vlasnik kafanu upravo po njima nazvao.

„Bela lađa” je bila kafana u kojoj su se, uglavnom, okupljali viđeniji Srbi, kao nekada u kafani „Kod kamile”. Među njima su bili Jaša Tomić, Svetozar Miletić, Laza Kostić, Tona Hadžić, Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Subotić, Mihailo Polit - Desančić, Novak Radonjić, Vojislav Ilić, Jakov Ignjatović, Jovan Skerlić, Kosta Trifković, Đura Jakšić, Isidor Bajić, Miša Dimitrijević, Laza Telečki...

- „Bela lađa” ima poseban istorijski značaj jer je u njoj Svetozar Miletić držao svoje političke govore i dogovarao naredne korake i politička delovanja - kaže Đurđev, dodajući da je gostionica stalno bila pod prismotrom policije. - Muzičari su obično do 22 časa svirali zabavnu muziku, a potom rodoljubive pesme, čak i one koje su bile zabranjene. Među muzičarima u orkestrima koji su svirali u „Beloj lađi” bilo je i nekoliko naročito značajnih umetnika, koji su postigli svetski uspeh. Jedan od njih je bio i Vlada Marjanović, koji je 1907. godine emigrirao u Ameriku, gde je jedno vreme nastupao kao dirigent sa orkestrom temburaša u čuvenoj njujorškoj Metropoliten operi.

U 20. veku „Bela Lađa” je izgubila značaj, a potom i namenu. Nacionalizovana je 28. juna 1948. godine. U zgradi u kojoj se nalazila kasnije je bilo smešteno javno kupatilo, zatim javna kuća, a 1950. godine zgradu je dobilo na korišćenje preduzeće „Vojvodinaput”, a posle nekoliko drugih preduzeća, u nju se na kraju uselila Gradska inspekcija. Kada je 2006. godine inspekcija iseljena, zgrada je više puta bila na meti vandala, a lokalne vlasti su u urbanističkim planovima početkom 2000-ih izdale i dozvolu za rušenje, kako bi se na tom mestu izgradio tržni centar. Ipak, 2008. godine odustalo se od rušenja, posle donošenja odluke Vlade Srbije o proglašenju užeg jezgra Novog Sada za kulturno dobro. Odlukom republike, zgrada u Njegoševoj 5 stavljena je pod posebnu zaštitu zbog svoje istorijske vrednosti.

S. Kovač

Foto: Arhiv, Z. Knežev