BICIKLOM KROZ VOJVODINU: GARDINOVCI Planinska arhitektura u najjužnijem selu Bačke
Pišući o selima i varošicama u Šajkaškoj oblasti, nekako su mi Gardinovci ostali „izvan puta”.
Ovog puta sam rešio da ih obiđem zajedno sa čuvenom Krčedinskom adom koja se nalazi u sred Dunava, osmah pored Gardinovaca. Stigao sam u selo putem uz Dunav preko Kovilja, prošao iznad auto-puta Novi Sad - Beograd i našao se u gardinovačkom ataru.
Gardinovci su nekada bili uz sam Dunav, meštani su se bavili ribolovom, splavarenjem, tu su pristajale „dereglje”, skele koje su vozile ljude po mestima duž obale reke... Dunav je često plavio selo, kuće su se odronjavale u reku pa je u 18. veku odlučeno da se Gardinovci presele dalje od obale. Danas selo ima 1.114 stanovnika, što nije prevelik pad u odnosu na prošli popis 2011. kada ih je bilo 1.297, posebno ako se uporedi sa padom u drugim selima. 99% stanovnika Gardinovaca su Srbi a prema poslednjem popisu ima 4 Hrvata, reč je o porodici Joze Šimunovića, šumara koja se ovde doselila iz Bača.
Crkva posvećena prenosu moštiju Svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana u Gardinovcima građena je u periodu od 1926-1927. u maniru nacionalnog stila sa dva kubeta i krstoobraznom osnovom. U porti crkve nalazi se spomenik posvećen meštanima (njih 36) stradalim u Raciji u januaru 1942.
Aleksandar Đurđev Braša (88) imao je sedam godina kada se na Božić, 7. januara 1942. u Gardinovcima dogodila Racija. Priča mi kako su mađarski fašisti odveli njegovog komšiju, pekara Mitu Stošića. Njegova žena Milica kojoj je Mita bio sve jer nisu imali dece, došla je da se žali i rekla - ako vodite njega, idem i ja. Oboje su ubijeni i zajedno sa još 34 meštana sela - bačeni pod led.
Francusko poreklo imena sela
Gardinovci su u srednjem veku bili vojno uporište iz kojeg se kontrolisao saobraćaj na Dunavu. Na to upućuje i ime sela, koje sadrži francusku reč „garder”, što bi značilo čuvati, posmatrati. To utvrđenje bi moglo biti na mestu gde je Dunavac najbliži uz visoku lesnu obalu kod poslednjih kuća na putu prema Kovilju. Gardinovci su uvek bili van glavnih saobraćajnica. Danas su, međutim, asfaltnim putevima ostvarili bolje saobraćajne veze.
Turci su Gardinovce morali osvojiti 1526, ali ga prvi put beleže 1554. kada su popisali 14 domova u selu. Oko 1650. zabeleženi su samo kao naseljeno mesto a 1698. kao nenaseljeno. Posle proterivanja Turaka selo se obnavlja i već 1699. zabeleženo je da imaju 91 kućnog starešinu sa 65 odraslih sinova. Postali su komorsko naselje, kasnije se uključuju u Potisku granicu i postaju šanac…
Naselje Telep na izlasku iz Gardinovaca prema Vilovu podigle su tokom okupacije 1941-1944. Hortijeve vlasti kako bi se u nju uselili Mađari iz Bukovine sa namerom da se izmeni dotadašnja etnička struktura sela koje je do izbijanja rata bilo čisto srpsko, sa svega dve mađarske kuće. Podignuta je i zgrada škole koja nikada nije zaživela a na njoj su danas grafiti koji svedoče o različitim porukama i parolama iz ranijih vremena od Tita do „izdaica”.
Tipske kuće građene su u planinskom stilu, atipičnom za panonska sela, valjda da bi se doseljeni Mađari iz Bukovine osećali kao kod kuće. U jednoj od kuća sada je sedište lokalnog fudbalskoj kluba „Hajduk” a tu odmah je i teren na kojem je trajala utakmica sa FK Stražilovom iz Sremskih Karlovaca. U momentu kada smo bili tamo, domaćini su gubili sa 6:0. U dvorištu ispred terena kuja vezana lancem za česmu je oštenila 7 slatkih malih štenaca.
U ovom selu su živeli i poslednji direktni srodnici pesnika Laze Kostića, a u njemu je boravio i praunuk Svetozara Miletića, doktor Slavko Miletić.
Danas Gardinovci imaju 1.114 stanovnika, što nije prevelik pad u odnosu na popis 2011, kada ih je bilo 1.297
Zabrinjava starosna struktura sela. Nekada je u ovdašnjoj osmogodišnjoj školi „Svetozar Miletić”, svaki razred imao po dva odelenja a danas je u svih osam razred ukupno 75 đaka, dakle u proseku manje od deset po godini. Pre par godina, pojavio se predlog da se učenici starijih razreda izmeste u školu u Vilovu a da u selu ostanu samo prva četiri razreda što bi za Gardinovce bila nepopravljiva šteta. Meštani su reagovali i škola je opstala. Selo ima ambulantu, poštu, nekoliko prodavnica i Dom kulture u kojem deluje Amatersko kulturno-umetničko društvo. Tu su i biblioteka i lovačko društvo. Sa svojim gardinovačkim domaćinom Đorđem Bečelićem Batom odlazim kao obali Dunava odakle će me on čamcem preko Krčedinske ade odbaciti na sremsku stranu reke gde ću posle hvatati voz na novoj Železničkoj stanici Beška.
Na obali Dunava bio je podignut spomenik žrtvama racije iz ovog kraja koji su tu u januaru 1942. ubijani i bacani pod led. Kako je Dunav pretio da odnese spomenik, on je premešten u centar sela ispred O.Š. Svetozar Miletić koja se nalazi u lepo održavanoj nekadašnjoj zgradi pštine iz 1912.
Robert Čoban