BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Sremska Kamenica

Prvo ime fudbalskog kluba bilo je KSK (Kamenički sportski klub), da bi desetak godina kasnije klub promenio ime u Fruškogorac. Svoje prve utakmice Fruškogorac igrao je na terenu u Kameničkom parku da bi 1975. godine prešao na novo igralište koje je i danas dom fudbalera Fruškogorca. Između staze i Dunava proći ćete pored jednog betonskog bunkera za koji se veže zanimljiva anegdota iz aprila 1941. s početka Drugog svetskog rata.

„Po priči Popova, kasnije penzionisanog majora JNA, u mali betonski bunker uvukao se vojnik sa šlemom na glavi, stao mirno ispred oficira i raportirao: ‘Gospodine kapetane, javljaju nam iz Kamenice da su nemačke trupe već zauzele mesto i da prethodnice kreću ka Petrovaradinu!’ Tada kapetan prve klase Svetozar Popov hitno poziva svoja dva oficira, održan je kratak sastanak, i doneta je odluka da se sruše mostovi  koji spajaju Novi Sad sa sremskom stranom. Eksploziv i mine bili su postavljeni desetak dana pre dizanja mostova u vazduh a čekalo se samo naređenje više komande da Popov izda naredbu i da oficiri okrenu prekidač. ‘Naredi trubaču da svira...brzo, jako!’ Bilo je tačno 23.45 časova 11. aprila 1941. Zvuk trube bio je ugovoreni znak za dežurne na mostovima da se odmah povuku a već su se čuli zvuci motorizovanih jedinica nemačke vojske koja se već približavala uzvišici ispred Petrovaradinske tvrđave, zvanoj Trandžament. Popov se okreće oficiru pokraj njega i naređuje da se odmah trči u tunel i da se aktiviraju mine. Ođednom visoki plamen razdire mrak aprilske noći, suknu u nebo jarko crvena svetlost i Novi Sad je osvetljen kao u po bela dana, a onda strahovita eksplozija. Okolo lete gvozdeni delovi mosta i betonskih stubova, a prozori na okolnim kućama su su popucali od detonacije!”, piše Zoran Knežev u knjizi „Novi Sad - priče iz prošlosti”…

Na kraju pešačke staze stižete i do mostića kojim prelazite preko Kameničkog potoka desne pritoke Dunava. Kamenički potok, dug oko 4 kilometra izvire u Popovici na 222 metra nadmorske visine. Tu sa desne strane, odmah pored pravoslavne crkve, u delu Karađorđeve ulice koji ima samo levu stranu - nalaze se dve zanimljive kuće. Zovu ih „Dve sestre”. Obe su građene 1797. u vreme dok je još postojala Mletačka republika a Maltom su još vladali Krstaši dok i jednima i drugima Napoleon nije „stao za vrat”. Obe kuće imaju raskošnu baroknu fasadu ali je leva sveže okrećena u žutu boju i bolje održavana a desna prilično zapuštena. U vrhu fasade u obe kuće nalazi se simbol masona ali i graditelja - piramida. U toj levoj kući odrastao je Radivoj Simonović. Na fasadi je tabla koja nam otkriva da je reč o „lekaru i zaslužnom planinaru”. Tablu su 1952, dve godine posle Simonovićeve smrti podigli Planinari Vojvodine. 

Inače, Radivoj Simonović je rođen u obližnjim Ledincima 1858. a roditelji mu se vrlo brzo doseljavaju u Sremsku Kamenicu. Studirao je medicinu na Univerzitetu u Beču. Tamo je bio član Srpskog akademskog društva „Zora” u kojem je aktivan. Lekar, etnograf, geograf, istoričar, filolog i sociolog, neumorni putnik i istraživač, fotograf i utemeljivač planinarstva u nas, zdravstveni prosvetitelj i narodni dobrotvor, „Somborski Ruso” kako ga, zbog intelektualne znatiželje i spoznaja, prozvao Jovan Skerlić.

Radivoj je u Sombor došao 1896. godine, gde se i upokojio 1950. godine. Laza Kostić i Radivoj druguju deceniju, naročito u Somboru. Pokrenuo je nakon Lazine smrti, 1912. godine Simonović ediciju u Somboru: „Dr Laza Kostić - njegov život i rad”, a godine 1978. štampana je u Somboru obimna knjiga Simonovićevih odabranih tekstova „Čovek iznad svega”, koje je priredio (i predgovor napisao) dr Stojan Berber, lekar i književnik.

Jedan je od sastavljača Memoranduma o Bajskom trouglu koji je po završetku Prvog svetskog rata upućen Međunarodnoj komisiji u Parizu, za utvrđivanje jugoslovensko-mađarske granice. Najbliži prijatelj i lekar dr Laze Kostića, prijatelj i saradnik Jovana Cvijića, kome je, pre svega fotografijama, oplemenjivao naučna, ali i izdanja francuskih, nemačkih i mađarskih naučnih leksikona, a kao saradnik dao je veliki doprinos izdanjima Matice srpske i drugih listova i časopisa.

Doktor Simonović se mnogo bavio pisanjem stručno-istorijskih radova i knjiga za narod. Štampao je 1898. u Pančevu knjigu „Kuga u Sremu 1795. i 1796”. Iste, 1898. izdao je u Novom Sadu stručno medicinsko delo: „Jektika-sučija, tuberkuloza i skrofuloza”. Objavljivao je u međuratnom vremenu, brojne istoriografske članke u Glasniku Istorijskog društva u Somboru. Bio je majstor umetničke fotografije. Opšta bolnica u Somboru nosi njegovo ime kao i jedan Planinarski dom na Fruškoj gori a u Somboru postoji i Kuća Radivoja Simonovića.

Srpska pravoslavna crkva u Sremskoj Kamenici podignuta je u periodu od 1737. do 1758. pod zaštitom je države kao spomenik kulture.

Posvećena je Rođenju Presvete Bogorodice a izgrađena u duhu srpske tradicionalne arhitekture sa elementima baroka. Uz zapadno pročelje dozidan je sredinom 18. veka kameni trospratni zvonik sa tremom i baroknom kapom. Prvobitni ikonostas iz 1753. kao i živopis u polukaloti apside i svodu naosa (1754) oslikali su Jov Vasilijevič i Vasilije Ostojić. Oltarska pregrada, rezbarski rad Marka Vujatovića 1797. dekorisana je u baroknom maniru. Ikonostas s kraja 18. veka, ostvario je 1802. Stefan Gavrilović. Na centralnom mestu, odmah ispod krsta nalazi se prikaz „Svevidećeg oka” u sredini piramide, ne tako čest simbol na pravoslavnim ikonostasima...

Nastavljam dalje i stižem do spomenika palim borcima NOR-a 1941-1945. podignutom 1954. Reč je o masivnom stubu sa zidanom podlogom i velikom crnom mermernom tablom na kojoj piše: „Vi niste uzalud pali divni junaci! Imena vaša svetle pred nama kao bodreni znaci. Neuništivo srce vaše nad nama bdije dajući našim srcima snagu čelika. Uz svakog živog stražara po jedan mrtvi bdije…„

Inače, istorija Sremske Kamenice vuče do daleko u prošlost. Pre 2.300 godina ovim prostorom su vladali gotovo 2 veka, ratoborni Tribali, moćno Ilirsko pleme. Međutim pre 2.100 godina, privučeni lepotom sremskih brežuljaka, livada i šuma, keltsko pleme Skordisci, bolje organizovani i disciplinovaniji, porazili su Tribale i zauzeli ovaj kraj.

Sto godina kasnije, pre 20 vekova, Skordisci su poraženi od Rimljana, koji su uspostavili vojne logore na desnoj obali Dunava da bi zaštitili severne granice svoje imperije od upada varvara koji su nadirali sa severa, iz močvara i ritova prostrane Panonske nizije. Tako su Rimljani između Petrovaradina i Sremske Kamenice podigli veliki vojni logor i tvrđavu ‘Kuzum’.

Prvi sigurniji podatak o Kamenici, kao naselju, potiče iz prve polovine 13. veka. Ona se tada u darovnici ugarskog kralja Bele Četvrtog, koja nosi datum 8. jul 1237. naziva ‘Villa Kamanec‘. Tom darovnicom se Sremska Kamenica kao konfiskovani posed daruje manastiru u Ukurdu, koji se tada nazivao Belafons, a danas Petrovaradin. Od 14-og veka pa sve do početka 16. veka, Sremska Kamenica je bila znamenita podunavska varošica u kojoj su cvetali zanati, trgovina i kultura. Husitski sveštenici Valentin i Toma su 1441. u Sremskoj Kamenici završili prevod Svetog pisma na mađarski. Ovo je prvi celoviti prevod Biblije na mađarski jezik poznat i kao “Husitska Biblija”.

Najteže dane u svojoj istoriji, Sremska Kamenica je preživela u Turskom osvajačkom pohodu. Prvi put su Turci naišli 1520. kada su razorili mnoga sremska mesta, među kojima i Sremsku Kamenicu. 1526. posle krvavih borbi po Južnoj Ugarskoj pao je u turske ruke i tvrdi Petrovaradin. Tih dana Kamenica je ponovo teško stradala. Turci su je do temelja razorili i popalili. U zapisima koji govore o ovoj propasti mesta, kaže se da su Turci tom prilikom prosuli 7.000 bačvi vina, te je ono po Kamenici teklo kao potok, mestimično dubok do kolena...

Posle turske najezde, drevna Sremska Kamenica je opustela. Na mestu bogate i znamenite varošice, ležale su ruševine i paljevine. Od 1526. kada je pala pod tursku vlast, do 1687. Kamanec pripada Varadinskoj nahiji.

Od 1702. godine austrijske vlasti Kamanec, otet od Turaka, nazivaju Kamenic. Posle 25 godina tokom kojih je Kamenicom vladala austrijska Dvorska komora, 1728. ona postaje vlasništvo general-barona Ifelina i tako ostaje sve do 1750. kada vlastelinstvo opet menja vlasništvo i prelazi u posed grofa Marcibanjija i njegovog zeta Karačonjija.

Od uspostavljanja civilne uprave u krajevima osvojenim od Turaka za vreme Austrougarske monarhije Sremska Kamenica ima svoju opštinu, koja kao takva ostaje sve do 1955. kada je pripojena opštini Petrovaradin pri kojoj je bila svega dve godine, posle čega biva pripojena opštini Novi Sad.

U drugom nastavku reportaže iz Sremske Kamenice biće više reči o rimokatoličkoj Crkvi Sv. Križa, kući u kojoj je živeo Jovan Jovanović Zmaj, pravoslavnom i rimokatoličkom groblju i onome što je ostalo od kompleksa Englesko-jugoslovenske dečije bolnice.

Tokom Prvog svetskog rata kao i u mnogim drugim mestima u Vojvodini austrougarske vojne vlasti su 1917. oduzele zvona sa crkvi. Ostala je zabeležena dirljiva fotografija na kojoj se vide Kameničani kako ispraćaju zvona sa svoje pravoslavne crkve.

Drugi svetski rat doneo je Kameničanima još veće muke.

Već u aprilu 1941. kada je Kamenica zajedno sa ostatkom Srema pripala NDH - ustaše su otpočele pljačkanje i razvlačenje pokućstva iz oficirskih i podoficirskih stanova, Žandarmerijske škole, iz Englesko-jugoslovenske bolnice za decu tuberkuloznih kostiju kao i iz mnogobrojnih vila i stanova Srba, Novosađana, rasejanih po kameničkim vinogradima, zatim iz Domaćičke škole Kraljevskog fonda. Ustaše su otimale i ono malo stvari, stoke i drugog, srpskim izgnanicima iz bačkih kolonija (doseljenih u Kraljevini SHS 1921) koji su se nepreglednim masama pešice preko Fruške gore, povlačile u pravcu svojih nekadašnjih ognjišta (najviše Like i Hercegovine) ostavljajući za sobom, grobove dece, staraca i starica, pomrlih od umora i gladi i zlostavljanja…

 Robert Čoban