BICIKLOM KROZ VOJVODINU, Krušedol: Prazna klupa pod lipama

Stižem do čuvenog manastira Krušedol. Povrh njega je restoran „Krušedolka” otvoren u nekadašnjoj školi. Đaka više nema ali tu su hodočasnici i drugi putnici željni okrepljenja. Kažu da je vlasnikov sin Đorđe odličan ugostitelj pa gostiju ne manjka… 

Na proplanku sa druge strane manastira je groblje na kojem zatičem petokraku nad grobom dva druga Dragoljuba i Mladena, obojica su poginula u NOB-u 1942, jedan je bio gimnazijalac, drugi 22-godišnji paor.

U centru Krušedol Prnjavora nalazi se nekadašnji Dom kulture. Na maloj bini sa koje se nekada davao kulturno-umetnički program - danas je smeće, zidovi ispisani grafitima. Na jednom piše: „Pijem, dakle postojim!”. Tužna sadašnjica mnogih vojvođanskih sela u kojima se mladež, uglavnom je reč o „starim momcima” koji su ostali tu da žive, kreće u trouglu kuća - kafana (ako je ima) - kladionica. Ispred nekadašnjeg Doma kulture, spomenik poginulima u NOB-u, pored njega - između dve lipe - dugačka klupa na kojoj je nekada sedelo 6-7 starina, danas u sunčano jesenje nedeljno popodne, bila je prazna.

Manastir Krušedol je zadužbina porodice poslednjih srpskih despota u Sremu - Brankovića. Sastoji se od dve celine, muškog manastira sa crkvom posvećenom Blagovestima koji je osnovao vladika Maksim Branković i ženskog manastira sa crkvom posvećenom Sretenju, koji je podigla njegova majka, zamonašena despotica Angelina.

Vladika Maksim započinje izgradnju manastira Krušedol koji postaje sedište Beogradsko-sremske mitropolije. Sagrađeni su manastirska crkva posvećena Blagoveštenju i konaci na zemljištu srpskog despota Jovana Brankovića između 1509. i 1521. Prethodno je despot Jovan u Berkasovu izdao darovnu gramatu 4. maja 1496. U njoj je naveo da 16 svojih u Sremu ležećih sela daje manastiru Krušedolu.

Nedaleko od manastira Krušedol, majka Angelina je podigla crkvu i ženski manastir u kojem je i sama živela. Ta crkva je kasnije postala parohijska crkva sela Krušedola…

U manastiru su održana dva srpska crkveno-narodna sabora 1706. i 1708. Sredinom 17. veka manastir ima impozantan broj kaluđera. Bilo ih je po svedočenju vladike Melentijevića (1723) tada - 90 kaluđera i 12 staraca koji su živeli u „kinovijskoj zajednici”. Prilikom povlačenja Turaka iz Srema 1716, manastirski konaci su oštećeni, a crkva spaljena. Bilo je to tokom opsade Petrovaradina, kao i nakon turskog poraza.

Obnavljanje manastira je počelo 1721. i trajalo je 35 godina. Mitropolit Vićentije Popović je napravio opštu kuhinju, trpezariju, podrum. Autori uljanog zidnog slikarstva u obnovljenom manastiru bili su Jov Vasiljević i Stefan Tenecki. Najveće zasluge je imao Nikanor Melentijević, episkop Pečujski. On je tu bio od prvog dana monaškog života; prošao sve stepenice od đaka, preko đakona do sveštenika. Patrijarh Arsenije ga je postavio za arhimandrita Krušedolskog, a Mitropolit Sofronije - za episkopa Pečujskog. Ali kada je saznao da je izgoreo manastir Krušedol, on je ostavio svoju vladičansku stolicu u Pečuju, došao na Frušku goru i sav se posvetio obnovi Krušedola.

Uz zapadno krilo konaka izgrađen je visoki barokni zvonik 1726, visok 16 hvati, koji su platili Novosađani, Bogdanovići - Nedeljko, Stojić i Vasilije. Braća su i postavili zvona, ali i crkvu pokrili. Između 1742. kada je produžena prednja strana manastira, i 1750. obnovljena je crkva. Izgradnja četvorostranih manastirskih konaka završena je 1753.

U  manastirskoj crkvi Krušedola, u priprati leže posmrtni ostaci mnogobrojnih značajnih Srba. Između ostalih tu su sahranjeni: patrijarh Arsenije Treći Čarnojević (1706), mitropolit Isaija Đaković (1708), patrijarh Arsenije Četvrti Jovanović Šakabenta (1748), mitropolit Vikentije Popović (1725), grof Đorđe Branković (1744), vojvoda Stevan Šupljikac (1848), knjeginja Ljubica Obrenović i kralj Milan Obrenović.

Tokom godina 1855. i 1856. vršena je velika obnova zdanja i manastirskih krovova. Knez Mihajlo Obrenović je 1856. godine dao manastiru 2000 forinti za opravku. A Karlovčanin, advokat Stefan Ristić, platio je da se plehom pokrije oltar na kapeli Sv. Maksima, arhiepiskopa i Despota srpskog, u kojoj su tada bile mošti prepodobne majke Angeline…

U crkvi, ispred ikonostasa, nalaze se kivoti u kojima su smešteni ostaci moštiju svetih Brankovića, tj. despota Đorđa Brankovića i njegovih roditelja, Angeline i slepog Stefana Brankovića. Ti kivoti su napravljeni i obojeni 1759. zahvaljujući novosadskom birovu Davidu Rackoviću.

Po istorijsko-kulturnoj ulozi, po bogatstvu riznice manastira, čuvenom ikonostasu i živopisu, drugim relikvijama, manastir Krušedol je jedan od najznačajnijih Fruškogorskih manastira. Tu su se polovinom 19. veka čuvale povelje - hrisovulja Moldavskog vojvode iz 1642. (na vlaškom jeziku), zatim ona koju su 1685. dali ruski carevi Jovan i Petar Aleksijević (na ruskom), te onu izdatu od strane vojvode Karavlahijskog 1707. U riznici je bilo i rukopisno jevanđelje, koje je napisao 1514. jeromonah Pankratije.

Prvobitne freske, rađene u priprati 1543, a u ostalim prostorima 1545. i 1546. u srednjovekovnoj tradiciji zamenjene su novim freskama 1750/51. i 1756. do danas su dobro očuvane. Te freske su izuzetno važne zbog prekida sa tradicionalnim srednjovekovnim slikarstvom i obeležavaju ulaženje u barok. Vladari iz kuće Nemanjića naslikani su u kostimima evropskih monarha 18. veka. Na scenama iz Hristovog života javlja se linearna i vazdušna perspektiva, prirodni pejzaž. Prikazuje se anatomija i realističko tretiranje draperija. To sve ukazuje na velike promene u slikarstvu koje je do tada bilo u vizantijskom stilu.

Ikonostas manastira se ističe po drvorezbarskom radu. Ikonostas je komponovan od ikona iz četiri perioda. Najstarije su ikone apostola sa Hristom, Bogorodicom i Sv. Jovanom Krstiteljem, rad iz polovine 16. veka. Pojedini delovi datiraju iz raznih godina 16, 17. i 18. veka, ali se povezuju u skladnu celinu. Od slika na ikonostasu izdvaja se grandiozna kompozicija Deisis sastavljena od 9 ikona koje spadaju u red najlepših srpskih slikarskih dela šesnaestog veka. Već sredinom 17. veka ikonostas je dopunjen. Iz tog perioda su sačuvani veliki oslikani drvorezbareni krst sa pratećim ikonama Jovan Bogoslov i Bogorodica, kao i nadverje sa predstavom Nedremano oko…

Na dan 13. avgusta 2009. Srpska pravoslavna crkva, Eparhija sremska i manastir Krušedol proslavili su veliki jubilej - pet vekova, pola milenijuma, postojanja ove velike srpske svetinje. Tom prilikom Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne crkve odlikovao je manastir Krušedol ordenom Svetog Save prvog stepena, koji je posle Svete Liturgije uručen visokoprepodobnom arhimandritu igumanu Savi.

Manastiru je vraćeno, nekada oduzetih, 28 hektara šume i 160 hektara obradive zemlje na kojoj seju kukuruz i pšenicu. Matica srpska i Institut za nuklearne nauke Vinča su 2012. objavili naučno konzervatorsku studiju Ikonostas crkve manastira Krušedola. Podaci o konkretnim umetnički delima upoređeni sa istorijskim zapisima, osvetljavaju proces razvoja slikarskih materijala i tehnologije kroz vekove, kao karakteristike značajnih autora, majstorskih radionica i škola.

Posle posete manastiru nastavljam ka Krušedol selu. Na samom ulasku sa leve strane ugledao sam Etno-kuću „Kućerak u Sremu”. Kapija je zaključana, kuća deluje napušeno i zapušteno. Pored ulaznih vrata nalazi se slika u reljefu, scena „Tajne večere”. Kasnije saznajem da se kuća prodaje za 37.000 eura. Sudeći po zatečenom stanju, na oglas se nije niko javio…

Odmah preko puta napuštene etno-kuće sasvim druga slika: Lepo uređena stara kuća sa velikim banerom na kojem piše: „Jahanje konja - Krušedol selo”. Ulazim u dvorište, zatičem dvojicu momaka, pokazuju mi malu ergelu, hipodrom, „terasu na drvetu” sa koje roditelji mogu da posmatraju svoju decu dok jašu... Obećavam da ću svakako doći sa društvom na proleće, kad gora ozeleni.

Još iz dvorišta ugledao sam toranj Sretenjske crkve. Hram je podignut u periodu od 1512. do 1516. Crkvu je sagradila despotica Angelina Branković kao hram nekadašnjeg ženskog manastira posvećenog Svetom Jovanu Zlatoustom. Nije poznato kada je crkva promenila patrona, mada se kao hram Sretenja pominje i pre 1633.

U centru sela jedan potresan spomenik koji su na kraju Prvog svetskog rata podigli roditelji Danila (25) i Živka (26) Markovića. Ova dva momka ostavili su svoje kosti kao srpski dobrovoljci, prvi u Gostovu u Rusiji 1916. (verovatno pobegavši iz Austrougarske vojske) a drugi u Solunu 1918.

Svedočanstvo o idelima i žrtvi jedne generacije, tako teško zamislivima u današnjem vremenu.

Razočaran u Srbiju, posebno u svog sina Aleksandra i njegovu ženu Dragu, kralj Milan Obrenović dok je bio na umoru u Beču, zamolio je svog prijatelja Franju Josifa da mu odredi jedno parče u svojoj carevini kako bi tu bio sahranjen. Pala je odluka da to bude Manastir Krušedol, tada na teritoriji Habsburške monarhije.

Kralj Milan je tokom svog poslednjeg izgnanstva jedno vreme boravio u Karlsbadu (Karlove Vari), pa zatim u Temišvaru, da bi poslednje trenutke proveo u Beču. Tu se smrtno razboleo od upale pluća. Lekarski konzilijum koji ga je pregledao je rekao da mu nema spasa. Car Franja Jozef mu je obezbedio jednu svoju kuću u kojoj je bolesni Milan boravio i poslao mađarskog grofa Ergenija Zičija da do zadnjeg časa bude s njim.

Često su Milana spopadali takvi bolovi, da je u očajanju tražio revolver da prekrati sebi muke. Preminuo je 11. februara 1901. u 47. godini života. Sahranjen je u Manastiru Krušedol, pored kneginje Ljubice.

 Robert Čoban