IZ ARHIVA GRADA: Kalvinisti i 160 godina Reformatske crkve

Početkom 19. veka siromašni Mađari, uglavnom pujudžije (nosili su i prodavali vodu za piće koju su zahvatali iz Dunava sve do bušenja prvih arteskih bunara), ali i kočijaši i druge sluge iz gornjeg i bačkog Potisja, te iz Temerina i Pačira, privučeni ekonomskim jačanjem Novog Sada, počeli su u većem broju da se doseljavaju u Novi Sad. Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, oni su većinom bili kalvini - reformati, dok su se do tog perioda u ove krajeve, doseljavali Mađari katoličke veroispovesti, ali u malom broju.

- Počeci širenja reformatske vere u Novom Sadu datiraju još iz 1796. godine, pošto je u crkvenim knjigama u Rumenci, koju su 1774. godine naselili proterivani Mađari kalvinisti iz Heveš županije, u današnjoj severnoj Mađarskoj, kada je zabeleženo krštenje deteta kapetana koji je služio na Petrovaradinskoj tvrđavi - objašnjava Đurđev. - U zapisniku rimokatoličke kanoničke vizitacije iz 1803. godine, upisano je da se u Novi Sad naselilo 30 mađarskih refomatskih kalvinskih porodica, a da ih je 1810. godine već bilo oko 400.  Uglavnom su se skućili prema Uspenskom groblju, u novoformiranim ulicama Papa Pavla i Grobljanskoj (Novosadskog sajma) i okolnim sokacima koje su se, u to vreme, nalazile na periferiji grada koji se po njima zvao Kalvinistički kraj. Prvobitna crkva, izgrađena 1804. godine, koja je srušena u bombardovanju Novog Sada 12. juna 1849. godine, nalazila se u današnjoj Turgenjevoj ulici i bila je sagrađena od dasaka, a nova crkva podignuta je 1865. godine na uglu Papa Pavala Šafarikovoj ulici, na samom početku Kalvinskog kraja na mestu na kom je bila pijaca sena. Đurđev napominje da je reč o jedinstvenoj građevini, sa neogotičkim tornjem na kojem se nalazi vitlejemska zvezda, koja je već 160 godina molitveni dom nekada snažne zajednice novosadskih kalvinista, te je stoga Reformatska crkva važan deo naše kulturne baštine.

- Građena je od 1862. do 1865. godine u neogotičkom stilu po projektu poznatog arhitekte Đerđa Molanara, zahvaljujući naporima tadašnjeg sveštenika Imrea Manjokija - ističe Đurđev. - Posebna je u odnosu na druge, jer nema nikakavih religijskih simbola. Vitlejemska zvezda na zvoniku jedini je simbol ubičajen za tu versku zajednicu u mađarskoj, dok se na tornjevima kalvinističkih crkava u Nemačkoj i Švarcajskoj nalazi figura petla koji simboliše Petrovo odricanje Hrista. U reformatskim crkvama nema likova svetih, jer se u hajdelberškom katihizisu (knjiga u kojoj su predstavljena osnova načela vere) ističe da religiozno poštovanje svetaca odvlači verniku pažnju od Hrista. Posebnost crkve ogleda se i u katedri u apsidi (zadnji polukružni deo crkve) sa koje propoveda sveštenik, jer u večini kalvinističkih crkava ona je u sredini glavnog broda. Ispred nje se nalazi “Gospodnji sto” na kojem se deli pričešće i pred kojim se obavljaju konfirmacije i venčanja. U crkvi se nalaze orgulje koje je izradio Orsag Šandor iz Budmpešte.

Osim crkve u Šafarikovovoj ulici postoji i Reformatska crkva na Telepu koja je izgrađena 1931. godine.

S. Kovač