Biciklom kroz Vojvodinu: Mošorin

Mesto u kojem je rođeno više znamenitih Srba - među njima i Isidora Sekulić i Svetozar Miletić zaslužuje bolji tretman sopstvenih žitelja prema prirodi i tradiciji. Sa leve strane puta protežu se ribnjaci, neki aktivni, neki isušeni. Uz obalu Tise sredinom osamdesetih niklo je vikend-naselje. Razgovaramo sa dvojicom žitelja, jedan vežba bacanje noža u drvo, kaže „bio je u gardi, čuvao Tita!”. Kako ne deluje puno stariji od mene, pitam ga – „Sa koliko godina, 10?”. On veli da je to bilo 1987. „Ali Tito je umro 1980!”. Kaže, čuvao je Titov grob u kući cveća.

Vraćamo se u centar sela i prolazimo kraj rodne kuće slavne Isidore Sekulić. Nalazi se pod zaštitom Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture ali je, na žalost, u pođednako lošem stanju kao i brojne rodne kuće slavnih ličnosti širom naše zemlje.

Kuća u Miletićevoj 118 je sagraćena u drugoj polovini 19. veka. Građena je od opeke, pokrivena falcovanim crepom i ima dva uzdužna reda prostorija, paralelnih sa ulicom, i zatvoreni trem prema dvorištu. Čini se de je desna polovina kuće prazna dok u levoj živi jedna romska porodica koja se bavi sakupljanjem otpada.

Zanimljivo je da ništa bolje utiske o svojoj rodnoj kući nije imala ni sama Isidora kada je pre nekih 70 godina posetila Mokrin: „Na nagovor prijatelja reših se da u starosti odem i vidim mesto gde sam se rodila. Uzeh železnicu, pa onda starodnevni fijaker, pa onda skelu pa onda sa druge strane seljačka kola da me prevezu od rukavca reke gde je skela - do sela... Posle desetak minuta vožnje, kočijaš, Bačvanin, u velikom krutom šeširu pokaza bičem: ‘Eto!’. Pomislih, ako je to ‘eto’, baš je ‘eto’. Ništa pod Bogom da prepoznam, ništa da osetim...” Kada su Isidoru doveli do kuće u kojoj se rodila, utisak nije bio ništa bolji: „Sve sam zamišljala - ako nekad vidim svoje selo to će biti: trava, trava, trava. U ovom dvorištu sad, nijednog stručića od nje, nego je dvorište zakrčeno nekim neredom koji stoji pre da mnom kao neki hijeroglifi. Daske, motke, točkovi, delovi nečega, gvožđurija, masne kante i lopte od kučina...”

Tužni zbog, gotovo jednovekovnog nemara prema kući u kojoj se rodila najslavnija srpska književnica, nastavljamo dalje.

Vila Vlaškalić se nalazi u centru Mošorina i danas je u njoj Dom zdravlja. Sagradio ju je Prota Svetozar T. Vlaškalić od 1926. do 1928. u duhu romantičarskog istorizma sa renesansnim elementima.

Prota Vlaškalić je u isto vreme je podigao zadužbinu, crkvu posvećenu Svetom Nikoli, na mošorinskom bregu po projektu arhitekte Tabakovića.

Rođen 26. marta 1874. Svetozar T. Vlaškalić je bio sin mošorinskog trgovca Trifuna Vlaškalića. Prva parohija mu je bila Omoljica u Banatu, gde mu je umrla supruga. Iz Omoljice prešao je u rodni Mošorin, gde je izgubio malog sina Srbislava.

Zbog svog nacionalnog rada, prota je od državnih vlasti Kraljevine Jugoslavije 1929. odlikovan ordenom svetog Save četvrtog  stepena. Prota Svetozar Vlaškalić kao „sumnjiv” za nove, mađarske vlasti, u Drugom svetskom ratu, biva odveden u Šajkaš. Ubijen je na Badnji dan 1942. godine na jednoj njivi, sa služavkom, Franciskom Jakobec. Sahranjen je u kripti hrama Sv. Nikole koji je 13 godina ranije podigao. Inače, pored prote Vlaškalića u raciji 1942. je stradalo još 16 sveštenika SPC: Miloš Katić, Čedomir Eremić i Georgije Živanov, žabaljski parosi, Branko Vakanjac i Pavle Kostić, čuruški sveštenici, Anđelko Grbić protojerej iz Đurđeva sa suprugom Olgom, Georgije Parabućski, protonamesnik iz Titela i Jovan Vislavski, sveštenik gospođinački. Živote su izgubili i Dušan Vlaškalić, bogoslov, Vojin Ljubičić, kaluđer i Stevan Maslovarin, bogoslov iz Čuruga.

Nedaleko od Vile Vlaškalić, sa druge strane puta, nalazi se i crkva Svete Trojice, sazidana 1793. godine ne mestu starije crkve posvećene svetom Nikoli. Pre 10 godina mošorinska crkva završila je i na stranicama domaće štampe: „Kakvo je to selo koje ni na tornju crkve nema krst, smeju nam se ljudi kada dođu u Mošorin, kažu venčavamo, krstimo i sahranjujemo ljude bez krsta. Skupili smo novac da je dovedemo u red i da u nju dolaze ljudi, a ne golubovi. Samo kada bi nam dopustili da izaberemo novi crkveni odbor, a još kada bismo dobili drugog paroha, utišao bi se i godinama taložen gnev ljudi, i zbog zapuštene crkve, i zbog nezainteresovanosti oca Alekse Kuđeljića da se to stanje promeni!”, rekao je 2010. za „Novosti” tadašnji predsednik MZ Mošorin Radomir Bagić. Stojeći ispred ruinirane crkve Svete Trojice u tom selu, pokazivao na toranj, sa koga je pre dva meseca skinut krst. Do tada se, veli, držao „o koncu” i pretio da će da padne i nekog povredi.

Očigledno se nešto od tada promenilo pošto crkva danas izgleda baš onako kako treba sa spomen-česmom i pločama nekolicini srpskih velikana pored ulaznih vrata, o čemu ću pisati nešto kasnije.

U ograđenom parku preko puta crkve nalazi se bista najslavnijeg meštana Mošorina - Svetozara Miletića, rad Jovana Soldatovića.

Tu je i tabla koja govori da su na ovom mestu mađarski okupatori u januaru 1942. skupili meštane, viđenije Srbe i Jevreje i 237 njih ubili. Među ubijenima bilo je i mnogo žena i male dece.

Inače, Mošorin je jedno od tri mesta u Bačkoj u kojemu je nakon Drugog svetskog rata srušena katolička crkva. Druga dva su - Čurug u kojem je takođe bilo masovnih ubijanja tokom Racije 1942. i Bački Gračac koji su posle Drugog svetskog rata naselili kolonisti iz Like.

Do crkve Sv. Nikole i pravoslavnog groblja na Bregu iznad Mošorina stiže se strmom betoniranom stazom sa čije obe strane je stepenište. Vasa Mijić, naš slavni odbojkaš, rodom iz Mošorina, ispričao mi je kako se kao dečak sankao niz ovu strmu padinu i skoro poginuo: “Dok nije bilo betonirano, izgledalo je kao sa starih fotografija kada se deca sankaju... A kada su betonirali, zimi se uhvati led, pa, ako ne uspeš da skreneš, a previše visoko se pustiš, bukvalno se zakucaš u zid prve kuće… Meni se to desilo kada sam bio peti  ili šesti razred, bio sam u bolnici, jedva sam živu glavu izvukao”, priča Vasa Mijić.

Kapela prenosa moštiju Svetog Nikole, zadužbina prote Svetozara Vlaškalića u Mošorinu na Bregu. Nazvana je Lazarica po planu arhitekte Đorđa Tabakovića koji je imao uzor crkvu Lazaricu u Kruševcu. Sagrađena je u srpsko-vizantijskom stilu, sa dva kubeta, sa idejom da bude ženski manastir.

Zidana je od opeke sa rozetama u stilu moravske škole, a ornamentika u unutrašnjosti podseća na ranovizantijske mozaike. Ikonostas je radio Uroš Predić 1934. Zidna dekoracija je veoma bogata, po ugledu na srednjovekovne manastire, uljanom bojom, 1934-1937. oslikao je samouki slikar Marko Milinov. U kripti kapele sahranjen je i prota Svetozar Vlaškalić kojeg su, kao što sam pisao, mađarski okupatori ubili za Badnje veče 1942.

Hronika mošorinskog groblja mogla bi da zabeleži kako su danas u jedinoj privatnoj kapeli, onoj u kojoj su sahranjeni članovi porodice Mijić - smeće i prazne flaše. U hronici bi pisalo i da je mnogo meštana Mošorina poginulo u Galiciji 1916, a nije ih malo stradalo ni od Španske groznice na kraju i neposredno posle Velikog rata.

Pre dve godine, u maju 2019. dvodnevnim programom u Mošorinu je obeleženo 170 godina od Bitke kod Mošorina i Vilova, 300 godina od rođenja Maksima Zorića, ruskog carskog generala i šajkaškog kapetana i 800 godina samostalnosti Srpske pravoslavne crkve.

Deo Srba je posle ukidanja vojnih granica polovinom 18. veka odlučio da se seli u „majčicu Rusiju”, i taj pokret je kasnije nadahnuo Miloša Crnjanskog za čuveni roman „Seobe”. Iselili su se u  današnju Ukrajinu, i drugu domovinu nazvali Nova Srbija i Slavenosrbija, a naseljima nadevali imena mesta starog kraja. Tako i danas postoji ukrajinski Mošorin, selo sa oko 3.500 stanovnika. Bilo je to 1753. većina stanovnika su bili Srbi graničari iz ukinute Potisko-pomoriške granice u Austriji. Uglavnom su bili iz Bačke, iz sela Mošorina, zato je i ponelo takav naziv. Stari naziv mesta je bio Ivankovci. Selo je imalo militarski status i pripadalo Prvom husarskom graničarskom puku sa sedištem u Novom Mirgorodu. Komadant tog srpskog puka bio je general Ivan Horvat. Na centralnom trgu ispred opštine impozantan spomenik sa figurama Kozaka, Srbina i Rusa, s natpisom „Nema svetijih veza od bratskih” na ruskom, ukrajinskom i srpskom jeziku. U bogatom opštinskom muzeju čuvaju se uspomene o doseljenim Srbima, vojničke karte i dokumenta, ali i kopija slike Paje Jovanovića „Seoba Srba”.

Mošorin se prvi put pominje u 16. veku. Za vreme turske vlasti (16-17. vek), selo se vodi kao srpsko naselje. Od 1699. Mošorin se nalazi pod austrijskom vlašću, u okviru habzburške vojne granice. Do sredine 18. veka Mošorin je imao militarski status, a kada je novembra 1750. bilo izjašnjavanje niko od mesnih oficira nije pristao da pređe u provincijalni status. Usledilo je masovno iseljavanje Srba graničara. Odselili su se Mošorinci delom u Rusiju gde su zasnovali novo graničarsko naselje sa istim imenom.

Deo njih se preselio u Banat, u Orlovat gde je paroh 1753. postao pop Stefan Stanković iz Mošorina. Tokom 1848. i 1849. godine bio je deo Srpske Vojvodine, a posle toga je ponovo deo vojne granice, sve do 1873. godine, kada postaje deo Bačko-bodroške županije.

U drugoj polovini 19. veka broj stanovnika u mestu raste. Tako po popisu 1880. godine ima Srba najviše - 2.200, a drugih nacija je mnogo manje. Mađara ima 64, Nemaca 44, jedan Rumun, Rutena 3, dok je ostalih 82. Ukupno je u selu 2.394 stanovnika.

Od 1918. selo je deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Selo su 1941. okupirali mađarski fašisti, a u zloglasnoj raciji na Božić 1942. fašisti su ubili 205 ljudi, od čega 94 muškarca, 41 ženu, 44 dece i 26 starih, po nacionalnosti - 170 Srba, 34 Roma i jednog Mađara. Deo tela ubijenih bačen je u zaleđenu Tisu, a drugi deo zakopan u četiri masovne grobnice.

Mošorin je oslobođen 1944. i od tada je deo nove Socijalističke Jugoslavije. U selu ima puno lepih kuća iz 19. i 20. veka, ali i mnogo napuštenih i srušenih.

Na izlasku iz Mošorina koji je prema poslednjem popisu gotovo potpuno srpsko, neko je prefarbao ime sela na mađarskom. Zanimljivo je da nazivi sela na mađarskom stoje netaknuti u Kovolju u kojem uopšte nije bilo Racije 1942. i u Šajkašu u kojoj je Racija bila desetostruko slabijeg intenziteta nego u Mošorinu, Đurđevu, Žablju ili Čurugu.

Odmah pored table, na izlasku iz sela prema Šajkašu nalazi se poljana puna pečuraka. Oni koji se razumeju u ovu temu kažu da su jestive.

Robert Čoban