Arhiv grada: Dvorac “Eđšeg” od doma sportista, do kulturne stanice

Krajem 18. i početkom 19. veka na prostoru Habzburške monahije, streljačka društva osnivaju se prvenstveno kako bi se stanovništvo obučilo za rukovanje oružjem, kako bi se okupili ratni veterani i kako bi stanovništvo kroz sportsko pucanje usavršavalo svoje lovačke veštine.

Streljačko društvo u Novom Sadu  osnovala je grupa građana 25. juna 1790. godine, a u vreme osnivanja družina je imala 30 članova, dok je naš grad imao tek nešto više od 10.000 stanovnika. Članovi društva  bili su bogati i ugledni i novosadski građani koji su mogli finansirati nabavku oružja, municije, opreme. U početku članovi su većinom bili Nemci, potom Srbi, a kasnije su se pridružili Mađari i pripadnici drugih nacionalnosti. Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, dobro pripremljen plan i želje osnivača naišle su na otpor društvene realnosti.

- Prvobitna zgrada i plac koji su bili dati streljačkom društvu, gradske vlasti su oduzele i iskoristile za izgradnju fabrike svile –  pojašnjava Đurđev. - U spor koji je nastao između Grada i Streljačkog društva, umešalo se i Namesničko veće iz Požuna koje je tražilo da se tačno odredi mesto za vežbe streljačkog društva. Takođe, smatralo se da je streljaštvo sport koji je pun opasnosti, te da lako može doći do povreda opasnih po život.

Zbog nedostatka prostora Društvo je 1797. godine kupilo trošnu kuću na gradskoj periferiji od Pala Čongradija za 423 forinte. Prema rečima Đurđeva, preduzimljivi članovi društva ubrzo su proširili plac i sagradili novu kuću od dasaka u kojoj se nalazila gostionica i toplo kupatilo, a u delu velikog dvorišta uređen je prostor za streljanu. Strelište je potpuno renovirano 1846. godine ali je prilikom bombardovanja Novog Sada 12. juna 1849. godine izgorelo i znatno oštećeno, te je prestalo da radi, sve dok nije obnovljeno zahvaljujući zalaganju članova i pomoći dobrotvora. Za proslavu stogodišnjice Streljačke družine 1890. godine podignut je Streljački dom, impozantna zgrada u eklektičkom stilu, kakvu je građani danas poznaju, po projektu Đerđa (Georga) Molnara, dok su građevinski radovi bili povereni preduzimaču i graditelju Karlu Lereru. 

Aktivan do 1960. godine

Kako kaže direktor Istorijskog arhiva Petar Đurđev za nepunih godinu dana u “Eđšegu” je formirano 16 klubova i sekcija: košarkaški, fudbalski ikuglaški klub i sekcije za rvanje boks, dizanje tegova, biciklizam, mačevanje, rukomet, stoni tenis, veslanje, atletiku gimnastiku, šah i planinarstvo.

- Po broju sportskih ekipa i članova u Vojvodini samo je “Spartak” bio masovniji. Muške i ženske ekipe nadmetale su se na svim nivoima takmičenja, a sportom se bavilo oko 500 maldih - ističe naš sagovornik. - Najviše uspeha imali su muška i ženska košarkaška ekipa koje su se takmičile u Prvoj saveznoj ligi. Košarkaš Laslo Demšar bio je 79 puta raprezentativac, a na 95 utakmica vodio je kao trener žensku reprezentaciju Jugoslavije. Kuglaši “Eđšega” bili su među najboljima u zemlji, kao i rvači. Eđšeg je aktivno delovao do 1960. godina kada sportske sekcije ovog udruženja počinju da se fuzionišu sa drugim klubovima u gradu što je dovelo do laganog zamiranja rada tog društva.

- Tada je održana i trodnevna svečanost “Jubilarno svečano gađanje” od 25. do 27. maja, sa zabavnim programom u bašti hotela “Elizabeta” (današnja “Vojvodina”) – kaže Đurđev. - Zgrada streljane je građena namenski kao javni objekat. Nad svečanom salom je dekorativni plafon, na kome su oslikane četiri žanr scene sa motivima iz lova i seoskog života.

Posle Drugog svetskog rata streljana je postala Društveni dom, a njene prostorije su koristila razna sportska udruženja.

- Dvorac u Antona Čehova dobio je naziv po Sportskom klubu „Jedinstvo“ koji je tamo bio smešten posle Drugog svetskog rata, a čiji naziv na mađarskom jeziku glasi “Eđšeg” - kaže Đurđev. - Osnovan je 9. juna 1945. godine s idejom da na novim društvenim osnovama stvori uslove da se omladina masovno bavi sportom. Okupljao je uglavnom mađarske sportiste, a kasnije polovina članova bila je drugih nacionalnosti. Inicijativu za osnivanje dali su radnici Brodogradilišta Janoš Šterbik, Josip Horvat, Karlo Brašnjai, Ivan Brezovac, Josip Daniel, Irma i Edita Beše, kao i mnogi drugi, a podršku su dali i funkcioneri tadašnjeg Fiskulturnog saveza. U sradnji sa Sokolskim društvom izgrađeno je  i tenisko igralište, što je privuklo još veći broj mladih Novosađana.

Zbog nemara, dvorac “Eđšeg” propadao je decenijama, a proglašen je spomenikom kulture i stavljen pod zaštitu države 2007. godine. Zatrpan otpadom, ruiniran, bio je svratište za beskućnike sve do 2014. godine kada je zgrada rekonstruisana i u potpunosti opremljena, a dvorcu vraćen stari sjaj. Stara steljana je restaurirana, sanirani su i rekonstruisani originalni elementi i postavljene savremene instalacije, te dekorativno osvetljenje i ozvučenje prostora. Izuzetno su bili zahtevni slikarsko-konzervatorski radovi na plafonu svečane sale za koje je bio zadužen tim slikara. Sala je zbog svoje veličine, širine i raskoši idealna za održavanje koncetno-muzičkih manifestacija i raznih svečanosti. Potencijal “Eđšega” je danas potpuno iskorišćen, pošto je pre nekoliko godina proglašen za jednu od kulturnih stanica u gradu u kojima se organizuju sadržaji za decu, malde ali i starije, a umetnici i stvaraoci u raskošnom ambijentu mogu da organizuju izložbe, koncerte, predavanja, projekcije filmova…

S. Kovač

Projekat "Novi Sad - evropska prestonica kulture" je realizovao Dnevnik Vojvodina press d.o.o. uz podršku Grada Novog Sada, a stavovi izneti u podržanom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio novac.