Kulturna baština Vojvodine – Vrbas: Grof zbog čijeg je dvorca pruga promenila pravac

Maestro kaže da mu je samo ovo ulično muziciranje preostalo kao i onom njegovom kikindskom kolegi od pre dve nedelje - koji svira „na sa’ranama”. Možda bi njihove kolege iz gradova mogli da se ugledaju na muzičare iz provincije koji se nisu prepustili „sudbi kletoj” i kukanju da im država nadoknadi gubitke. Nastavljamo ulicom koja i dalje nosi ime Maršala Tita, vođe po kome se od 1983. do 1992. zvalo celo mesto i opština - Titov Vrbas. Na jednoj od zgrada - crvena tabla sa natpisom: „Crnogorsko nacionalno vijeće” i obaveštenjem pored u kojem se kaže da objekat Ministarstvu vanjskih poslova Crne Gore ustupa - MK Grupa.

Stižemo do zdanja nekadašnjeg bioskopa „Sloboda” građenog 1918. po uzoru na identični kino u Berlinu. Posle požara 1989. zgrada je pretvorena u prodavnicu (!) i danas je u njoj radnja trgovinskog lanca „Gomeks”, fasada je u lošem stanju a dve skulpture na vrhu su vidno okrnjene. Stariji Vrbašani sećaju se kako su se na kraju truba koje su držale skulpture - nalazile male lampe koje su svetlele kada je filmska projekcija bila u toku.

Zgrada Vatrogasnog doma u Vrbasu sa tornjem nalazi se u centru grada, podignuta je 1937. a osvećena i useljena 1939. Izgradnji Vatrogasnog doma sa tornjem predhodilo je osnivanje Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Novom Vrbasu 1904. i dve godine kasnije osnivanje DVD u Starom Vrbasu.

Grko-katolička (rusinska) crkva je sagrađena 1944. a posvećena je Pokrovu presvete Bogorodice. Projekat za novi  hram izradio je istaknuti arhitekta Volodimir Sičinskij, koji karakteriše uspešna sinteza arhitektonskih elemenata prepoznatljivog ukrajinskog stila i elemenata tradicionalnog vojvođanskog baroka. Ornament u crkvenom enterijeru naslikao je Ružička, a ikonostas je, osim carskih dveri, koje su donete iz stare crkve u Kucuri, oslikao Petar Riznič.

Gradnja Metodističko-evangeličke crkve počela je pred prvi svetski rat a završena i osveštana je 1922. Crkva ima dva visoka nejednaka tornja, tipična za američku arhitekturu tog vremena sa jakim pečatima moderne. Posle Drugog svetskog rata crkva je ostala gotovo bez vernika i zdanje je dugo bilo zapušteno da bi 2005. bila obnovljena.

Stižemo i do Rimokatoličke crkve na kojoj su u toku radovi na izolaciji od vlage. Bogomolja je sagrađena 1884. a njena preteča bila je prva katolička škola iz 1872. Kao posebna dragocenost u crkvi, nad oltarom, ističe se slika Bezgrešnog začeća kojem je hram i posvećen. Do 1908. službe su bile na mađarskom, hrvatskom i nemačkom a od tada - samo na mađarskom.

Pravoslavna crkva u Starom Vrbasu posvećena je prazniku Vavedenja presvete Bogorodice. Crkva je sagrađena 1738. i građena je u baroknom stilu. Ikonostas je radio Jovan Kistner 1862, a ikone je oslikao Jovan Klajić 1858. u duhu nazarenskog slikarstva. Na spoljnim zidovima crkve uzidano je nekoliko nadgrobnih spomenika. Među njima se ističe spomen obeležje sveštenika Simeona Kojića i supruge Makrene. Na prednjoj fasadi takođe se nalazi mermerna ploča sa natpisom poginulih starovrbaskih vojnika u Velikom ratu. U porti crkve nalazi se bista Arsenija Čarnojevića koji se u vreme velike seobe, po predanju, zaustavio na tom mestu. U Novom Vrbasu sagrađen je i Hram Vaznesenja Hristovog, druga pravoslavna crkva u mestu - ispred koje je pre dve godine postavljen jedinstven Spomenik srpskim guslama rad vajara Ljubisava M. Srdanovića.

Gradnja Kalvinističke crkve zvanično je počela 1821. Građevinske radove sprovodio je Jakob Najšverder iz Kule. Crkva je osvećena 1824. a toranj je dovršen 1861. Pet godina kasnije kupljene su orgulje i postavljen je drveni toranj koji je 1928. zamenjen novim zidanim i crkva dobija svoj konačan izgled. Na vrhu tornja nalazi se zvezda a ne krst, što je obeležije kalvinista. Takođe, iznad crkvenih vrata stoji masonska piramida sa „svevidećim okom”. Ova crkva je od svih u Vrbasu u najzapuštenijem stanju ali smo na vratima zatekli obaveštenje na mađarskom da se bogosluženja obavljaju nedeljnom u 11.

Luteranska evangelistička crkva u Vrbasu obnovljena je prošle godine i posle više decenija zapuštanja zablistala u punom sjaju.

Šta vam je prva asocijacija na Vrbas? „Karneks”, crnogorski kolonisti, „Vital”? Serijal „Kulturna baština Vojvodine” i preporuka Dejana Maslikovića iz Ministarstva kulture i informisanja odveli su me u ovaj grad koji je mnogo, mnogo više od onoga što većina nas misli. Za početak - crkve šest različitih konfesija i tragovi sedme - sinagoge koja je srušena posle Drugog svetskog rata, kao i većina od 76 jevrejskih hramova koliko ih je bilo u Vojvodini pre Holokausta. Vrbas, koji je Gustav Krklec svojevremeno nazvao Olimpom u ravnici, danas ima: pravoslavnu, rimokatoličku, grkokatoličku, metodističku, kalvinističku i luteransku crkvu. Naš domaćin, Zdenko iz Turističke organizacije Vrbasa odveo nas je prvo do Likovne galerije gde smo zatekli pripremu izložbe posvećene slikarima koji su rođeni ili su živeli u ovom mestu: od Jožefa i Bele Pehana preko Eugena Kočiša i Jelene Bulajić do Radovana Jokića…

Radove sa 320.000 evra ili 100 miliona forinti, finansirala mađarska vlada u sklopu projekta revitalizacije hrišćanskih crkava u Vojvodini, kojim je obuhvaćeno 11 takvih zdanja.

Izgrađena je u baroknom stilu, a njen svod krasi freska „Luter pred sudom u Vormsu”, delo čuvenog slikara Jožefa Pehana rodom iz Vrbasa (njegov unuk Bela i dalje živi u ovom gradu). U parku ispred crkve do kraja Drugog svetskog rata bila je, jedina u svetu, replika spomenika Martinu Luteru, čiji se original nalazi u Drezdenu.

Spomenik je otkriven 1931. a 1944. pred kraj rata oboren sa postolja i unesen u crkvu, da bi 1947. godine bio pretopljen u ovdašnjoj Šećerani.

Postoji inicijativa da se na istom mestu opet podigne spomenik Martinu Luteru što, ako se imaju u vidu skorašnji dobri odnosi sa Nemačkom i slavljenje „protestantske radne etike” sasvim sigurno neće biti problem.

Iako se demografska slika Vrbasa neprekidno menjala, burna istorija 20. veka potpuno je izbrisala jednu zajednicu i o njenom prisustvu ovde svedoči samo nekoliko tragova. Reč je, naravno o Jevrejima koji su živeli u Starom Vrbasu još u 18. veku gde su imali svoj molitveni dom i pominju se u dokumentima od 1772. Nakon osnivanja Novog Vrbasa, Jevreji se u njemu pominju već 1809. gde se doseljavaju sa teritorije Moravske i Slovačke. U tridesetim i četrdesetim godinama 19. veka u Starom i Novom Vrbasu je živelo ukupno 250 Jevreja.

Moderna sinagoga je izgrađena 1914. a osveštana je nakon Prvog svetskog rata 1920. godine. Zgrada sinagoge bila je impozantna sa četiri tornja i kupolama pokrivenim bakrenim limom. Izgrađena je u jednoj varijanti secesije. Do današnjih dana sačuvana su tri spoljna fasadna stuba kao i unutrašnji stubovi koji su ugrađeni u zgradu tadašnjeg Doma kulture, a danas prostorije Narodne biblioteke. Table na kojima se nalazio natpis Deset božijih zapovesti, u Vrbasu su ostale posle Drugog svetskog rata, a krajem pedesetih godina su odnete u Izrael.

Dok krećemo u obilazak reprezentativnih vrbaških vila, Zdenko nam priča kako je njegovo rodno mesto Savino Selo, 1936. u vreme dok se zvalo Torža a u njemu većinski živeli Nemci - na Sajmu turizma u Barseloni proglašeno za najbolje uređeno selo u Evropi. Tragovi te uređenosti kada je reč o vilama i palatama primetni su i danas kako u Vrbasu tako i u selima oko njega - ali je većina objekata u dosta zapuštenom stanju.

Najveće zdanje je Dvorac Tabori koji je sagrađen polovinom 19. veka za „izvesnog barona”. Početkom 20. zgradu je otkupio Tabori Đula, gde je živeo sa svojim kćerima. Taborijevi su se bavili ugostiteljstvom, vinogradarstvom, voćarstvom i proizvodnjom i trgovinom žitaricama. U neposrednoj blizini dvorca je bila gostiona porodice Tabori, koja je donedavno radila pod drugim imenom i u vlasništvu drugog gazde. Porodica Tabori je zadržala dvorac do 1944. kada im je država zaplenila posed. Postoji legenda koja govori kako je pomenuti baron bio toliko moćan da je pri izgradnji pruge od Subotice do Novog Sada poslao pismo u Beč kako bi mu tadašnje vlasti Austrougarske omogućile da pruga prođe baš pored njegovog poseda. Kada se pogleda karta Vojvodine može se videti da je železnička pruga kroz bačku ravnicu izuzetno prava. Samo kod prilaza Vrbasu, graditelji su napravili jednu veliku krivinu kako bi pruga prošla kroz istočni deo mesta, tik uz Dvorac Tabori a zatim se ponovo ispravlja i nastavlja istim pravcem.

Dvorac je dugo bio zapušten a danas je u vlasništvu J.P. „Vrbas Gas” i temeljno obnovljen.

Čuvenu Tomanovu vilu u Ulici Maršala Tita sagradila je u stilu mađarske secesije početkom 20. veka jevrejska veleposednička porodica Toman, kao reprezentativnu kuću za stanovanje. Porodica Toman je imala velike posede na severu vrbaškog atara i bavila se poljoprivredom i trgovinom žitarica. Nakon Tomanove smrti, u vili su do Drugog svetskog rata živele njegova udovica i dve kćerke. Posle rata u vili je kratko vreme bio smešten katastar opštine Vrbas.

1974. je ovde bila smeštena Zavičajna zbirka o kojoj  je brigu vodio lokalni profesor istorije i ljubitelj starina - Ištvan Đenge.  Iz nje je nastala današnja kolekcija Gradskog muzeja koju ćemo kasnije da posetimo. Danas se u Tomanovoj vili nalazi DDOR, objekat je u solidnom stanju ali su bočni zidovi išarani grafitima.

Kada smo ulazili u grad primetili smo jednu od vila sa leve strane Ulice Maršala Tita. Vratili smo se da je pogledamo. Domaćini su nas upozorili da u njoj živi starija žena, Romkinja, koja nije baš raspoložena prema znatiželjnicima. Stigli smo pred kapiju danas zapuštene ali, vidi se, nekada raskošne vile i dok sam izvadio telefon da je fotografišem, na tremu se već pojavila „gazdarica” sa metlom u ruci i počela da viče. Scena kao iz „Ivice i Marice”. Par lepih reči i smirila se, ispričala nam je da je vilu dobila od opštine na korištenje (!) jer je socijalni slučaj i pošto su joj „dva muža ubijena”. Zanimljiv izbor opštinara za namenu ovako reprezentativne vile ali bolje je i tako nego da je neki novopečeni tajkun sruši ili „preuredi” u po svom ukusu što je usled pomanjkanja adekvatne zaštite od strane države - na žalost, čest slučaj.

Robert Čoban