Varošica Pomaz od davnina zavičaj srpskih umetnika i intelektualaca u Mađarskoj

Podignut je još pre više od pola milenijuma jer ovde prisustvo Srba datira iz 14. veka. Prvobitna crkva bila je zidana u gotskom stilu, dok je kasnije prerađena u barkoni. Sadašnji hram je treći po redu i sagrađen u drugoj polovini 18. veka, ne zna se ko je živopisao ikonostas, ali je očigledno bio školovan. 

Pomaz je bio i ostao jedno od značajnih uporišta srpske dijaspore u Mađarskoj, gde se još drži sve malobrojnije, ali čvrsto jezgro pripadnika srpske manjine, u varošici koja ima nešto više od 16.000 žitelja, ali do 19. veka naselje je bilo većinski srpsko. Međutim, po crkvenim knjigama, u Pomazu je 1847. godine bilo 980 Srba, a 1905, od 4.458 žitelja u 750 domova, evidentirano je 776 Srba u 170 domova. Nakon Velikog rata, u vreme optacije, znatan deo srpskog stanovništva se iselio u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Pomaz se razvijao pa je sada postao jedno od predgrađa mađarske prestonice, u kojem sve malobrojniji Srbi nastoje da sačuvaju nacionalni identitet, jezik i običaje. 

Prisustvo Srba u prošlosti i sadašnjosti u Pomazu primetno je naročito u delu varošice oko njihove crkve, gde više ulica nosi imena znamenitih Srba, koji su dali svoj pečat životu naselja, a jedna i slavnog naučnika Nikole Tesle! Nazivi ulica i trgova u tom delu Pomaza koji slovi za „srpsku mahalu” ispisani su na mađarskom i srpskim ćiriličnim pismom.

Zahvaljujući zalaganju pripadnika pomaške srpske zajednice, pre pet godina je po Tesli nazvana jedna uličica. Poznato je da je, tada još mlađani inženjer, neko vreme od 1881, dok je radio u Budimpešti u američkoj telegrafskoj kompaniji, pa i prilikom dolaska iz Amerike 1892, boravio u Pomazu jer je tu imao rodbinu, u ovdašnjoj uglednoj porodici Mandić Lupa. Srbi iz Pomaza, ali i drugi žitelji, ponosni su što je pronalazač svetskog glasa hodao njihovim ulicama, dolazeći u posetu svom ujaku Paji Mandiću, koji je bio visoki oficir austrougarske vojske i oženio se ćerkom Petra Lupe. Kuća u kojoj je živeo Teslin ujak je pored porte i parohijskog doma, a na njoj je i spomen-ploča na kojoj je zapisano da se tu nekada „gostio” i Tesla.

Inače, Lupa je bio poslanik iz Pomaza 1893, a njegov rođeni brat Veselin zemljoposednik. O svom trošku oni su 1901. u crkvenoj porti izgradili šestorazrednu srpsku veroispovednu školu s učionicom za 80 đaka i učiteljskim stanom. U to vreme ugarske vlasti su u Pomazu gradile državnu osnovnu školu, tako da je podizanje škole koju će pohađati srpska deca predstavljalo odista veliki patriotski čin. Ostalo je upamćeno da je, kada je škola osveštana o Maloj Gospojini, jedan od đaka recitovao poznatu i poučnu Zmajevu pesmu „Gradite škole, deca vas mole”. Mesni paroh u to doba bio je Đorđe Golub.

U srpskoj veroispovednoj školi u Pomazu učiteljevali su Todor Dimić, Georgije Tošković, Pavle Plavšić, a neizbrisive tragove u obrazovanju srpske dece i životu srpske zajednice u tom mestu ostavio je veroučitelj Stevan Stojić (1882–1915), koji je bio rodom iz Velikog Sent Mikluša, a završio učiteljsku školu u Temišvaru. Jedna od pomaških ulica nosi ime učitelja Stevana Stojića. Veroispovednu školu 1905. u vreme njegovog učiteljevanja, pohađalo je 70 đaka.

Po poznatom kompozitoru i etnomuzikologu Tihomiru Vujičiću (1929–1975) nazvan je trg u zavičaju, nadomak rodne kuće, u kojoj je sada parohija, a na kući je i spomen-ploča kojom je to obeleženo 1977. Tihomir Vujičić, poreklom iz svešteničke porodice, bio je izuzetan intelektualac, virtouzno svirao više instrumenata, dobro poznavao melos s prostora Balkana, proučavao muzičku tradiciju Južnih Slovena u Mađarskoj, ali i Mediterana i Bliskog istoka. Iz njegovog bogatog stvaralaštva je petnaestak kompozicija prožetih spojem modernog stila i folklora, napisao je muziku za 15 opera i u zaostavštini ostavio jednu nezavršenu „Argirus”, jer je tragično nastradao na Preobraženje 1975. kada se avion kojim je putovao srušio iznad Damaska. Tihomirov rođeni brat Stojan Vujičić (1933–2002), takođe rođen u Pomazu, bio je jedan od najuglednijih srpskih književnika u Mađarskoj.

Milorad Mitrović