Tema "Dnevnika": Banatia - neostvarena ideja Podunavskih Švaba

Najveći talasi naseljenika su stizali u vreme vladavine Marije Terezije i Josifa II. preko Beča iz Baden Vitenberga, Alzasa, Lotaringije, Saksonije, Tirola, Prusije... Kao napredni zemljoradnici i vešti zanatlije Namci su pre svega naselili Banat, Bačku i Srem. Nakon donošenja Patenta o vreskoj toleranciji 1781. naseljen je u naŠe krajeve i veliki broj Nemaca evengelista i reformata.

- Doseljenici nisu imali prezimena, a po naređenju Marije Terezije morali su ga svi imati i tako su Nemci uglavnom dobili prezimena po mestima odakle su dolazili – navodi Brna.

Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu među 757 delegata Srba, Bunjevaca, Slovaka, Rusina, Hrvata i Mađara bilo je i šest nemačkih poslanika. Oni su zajedno sa ostalim delegatima Skupštine doneli odluku o ocepljenju od Ugarske i prisajedinjenju Banata, Bačke, Baranje i Srema Kraljevini Srbiji. Na tom velikom narodnom zboru, kako to navodi Brna, predstavnik Nemaca bio je Ljudovit Mičatek, prvak Slovaka i jedan od predsedavajućih Velike narodne skupštine.

Na ovim prostorima 1918. živelo je više od 500.000 Nemaca, slovili su za najbrojniju nacionalnu manjinu ispred Mađara i Slovaka – napominje Brna.

U to vreme međutim, ne može se govoriti o ujedinjenoj nemačkoj manjini na teritorijama koje 1918. godine su pripadali Kraljevini SHS, iako je većina Nemaca živela na severu zemlje, u Sloveniji, Slavoniji i Vojvodini, dok su neki živeli prethodnih decenija pod austrijskom i pod mađarskom vlašću. Bilo je među njima i katolika i protestanata i imućnijih i siromašnijih. Tokom dvadesetih godina prošlog veka odnosi između vojvođanskih Nemaca i vlasti u Beogradu su bili dosta dobri, iako su iz banatski Nemci 1920. izrazili ideju o obnovi Banatske republike. 

- Banatski Nemci su 1920. godine uputili predlog mirovnoj konferenciji u Parizu da se vrati Banatska Republika pod nazivom Banatia. Banatska Republika je kao što je poznato bila proglašena nakon raspada Austrougarske 31. oktobra u Temišvaru, ali je veoma kratko živela – napominje Brma.

Prema ideji banatskih Nemaca Banatia ne bi obuhvatila samo Banat nego i Bačku i bila bi podeljena u kantone kojima bi upravljali predstavnici većinske etničke grupe. Predlog za osnivanjem Banatie međutim je odbijen.

- Posle Trijanonskog sporazuma u Versaju 1920. kojim su iscrtane nove granice u Jugoistočnoj Evropi, Nemcima je ostavljana mogućnost da se do 22, januara 1922. kada je stupio na snagu ugovor o miru, opredele za nemačko ili austrijsko državljanstvo. To pravo je i iskoristilo veliki broj Nemaca uglavnom iz ekonomskih razloga primili nemačko ili austrijsko državljanstvo i iselili se iz kraljevine SHS – navodi naš sagovornik.

Priča da su Nemci u naše krajeve doneli zanatska umeća, radili su na isušivanju banatskih močvara, sa sobom su doneli više higijenske navike i nova jela. Prva industrijska postrojenja su Nemci podizali, mlinovi, kudeljare, pivare, ciglane uglavnom su bili u nemačkom vlasništvu. Veštačko đubrivo na svojim poljima prvo su nemačka gazdinstva upotrebljavala. Podaci Nemačkog narodnog saveza govore da naselje u kojima su Nemci živeli podrazumevalo se ima crkvu, školu, upravnu zgradu i veliku salu za balove gde su se održavale mesne svečanosti. Balovi, karnevali po ulicama, žetvene svečanosti bili su sastavni deo života svakog, pa i najmanjeg naselja sa nemačkim življem. Po gradovima su osnivane bibloteke, čitaonice, horovi, književni krugovi… Zanimljiv je podatak da su prva vatrogasna društva u ovim krajevima osnovali upravo Nemci. Štamparije i prve novine bile su nemačke. Mesni nedeljnik na nemačkom „Dojčes folksblat fir Sirmien“ koji je izlazio u Rumi, prebačen je u Novi Sad, a da bi se ekonomski pomoglo njegovo redovno izlaženje osnovano je 29. septembra 1919. godine Štamparsko i izdavačko akcionarsko društvo i otvorena je štamparija. U sastav te štamparije je u početku ušao štamparski uređaj štamparsko-grafičke radnje „Merkur“, ali su ubrzo nabavljeni rotacija i drugi modrerne štamparski uređaji, tako da je to preduzeće znatno razgranalo svoj rad, štampajući dva nemačka manjinska dnevnika, po više nedeljnih i povremenih časopisa i razne druge edicije. Od oktobra 1919. godine je počeo da izlazi list  „Dojčes folksblat” koji je predstavljao najdugovečniji i najuticajniji nemački list u Vojvodini između dva rata. 

Juna 1920. nemačka manjina je u Novom Sadu osnovala švapsko-nemački savez poznat kao „Kulturbund“. Bio je zamišljen kao nepolitička organizacija za očuvanje i razvoj nemačkog jezika i kulture.  Ispalo je drugačije. Zbog političkog delovanja vlada u Beogradu je 11. aprila 1924. raspustila „Kulturbund“ jer je ustanova prekoračila odobrena pravila i upustila se u dnevnu politiku. Rad „Kulturbunda“ međutim, odobren je ponovo oktobra 1927. godine. U tridesetim godinama jačanjem nacizma „Kulturbund“ je postao stožer folksdojčera koji su se u velikom broju stavili u službu Trećeg rajha i ustanova je konačno raspuštena aprila 1941. godine. 

Nemački intelektualci uz srpski narod

U godinama Velikog rata bilo je nemačkih intelektualaca koji su stali uz Srbiju i srpski narod. Prema istorijskim podacima među njima su novinar i književnih Herman Vendel, kriminolog Arčibald rajs, Katarina Štruceneger koja je u toku rata bila u službi Crvenog krsta. Njihova zasluga nije samo moralna, oni su izveštavali sa ratišta i išli sa srpskim narodom i vojskom i ostavili svedočanstvo o njegovom stradanju u Velikom ratu. 

Zbog strašnih zločina koje je počinio Hitlerov režim neposredno nakon Drugog svetskog rata, kulminirala je mržnja prema svim Nemcima. Odlukom AVNOJ-a od 21. novembra 1944. godine nemačkoj manjini u Jugoslaviji je određeno proterivanje i konfiskovanje imovine. Od jeseni 1944. nova vlast je deportovala Nemce u logore po Vojvodini. Logori u Knićaninu, Gakovu, Bačkom Jarku bili su logori uništenja za Dunavske Švabe.

Prema podacima Nemačkog narodnog saveza u Vojvodini se danas oko 4.000 ljudi se izjašnjava kao Nemac. Oni se okupljaju oko Nemačkog narodnog saveza koji je osnovan 14. decembra 1996. godine u Subotici. U članstvu organizacije postoje i članovi-simpatizeri, koji su pripadnici drugih nacionalnosti. Nemački narodni savez kao interesna organizacija Nemaca u Vojvodini opstanak nemačke manjine vidi u saradnji i dobrim odnosima sa svim narodima koji žive na ovim prostorima. Smatra da etničko, versko i kulturno šarenilo Srbije predstavlja bogatstvo i prednost koju svi koji ovde žive treba da neguju, čuvaju i unapređuju.

Eržebet Marjanov

Foto: F. Bakić