Petar Đurđev: Da nije Tvrđave, ne bi bilo ni grada

Imao sam privilegiju i čast da dugo godina predajem u novosadskoj gimnaziji „Jovan Jovanović Zmaj“ i moje prvi čas je počinjao s pitanjem zašto se Novi Sad zove Novi Sad, zašto je Petrovaradin baš Petrovaradin, zašto je Detelinara – Detelinara itd... Malo je onih koji su to znali. Deca znaju šta su radili egipatski faraoni, kako je tekla velika francuska Buržoaska revolucija, a ono najosnovnije pored čega prolaze svaki dan – o tome ništa ne znaju! – rekao je Petar Đurđev direktor Istorijskog arhiva Novog Sada s kojim smo razgovarali uoči Dana našeg grada - 1. februara. Tog datuma, godine1748. carica Marija Terezija je potpisavši povelju proglasila Novi Sad slobodnim kraljevskim gradom. Ukinuto mu je dotadašnje ime Petrovaradinski Šanac, tako da postaje Neoplanta, na mađarskom Uj-Videgh, nemačkom Ney-Satz, srpskom Novi Sad i bugarskom Mlada Loza.

– Mnogi bi se iznenadili kada biste im rekli da je prostor gde je danas Petrovaradinska tvrđava naseljen još od paleolita i da mi na toj vulkanskoj steni faktički imamo kontinuitet gotovo 60.000 godina unazad! Strme padine petrovaradinske stene obrasle šumom pružale su ljudima zaštitu, ali i šansu za ulov divljači, a s druge strane Dunav je bio prebogat ribom, tako da su ljudi mogli lako da se prehrane. Sve civilizacije od paleolita do Kelta, Rimljana, Vizantijaca, Avara, Slovena, Mađara su ostavile trag baš na tom mestu. Zato slobodno može da se kaže Novog Sada ne bi bilo bez Petrovaradinske tvrđave.

Šta je važno reći kada se spominje istorija Novog Sada?

– Ključno je i to da kažemo da se prvobitni Petrovaradin nije nalazio na sremskoj strani, nego na bačkoj strani Dunava. Peter Varadi je bilo jedno malo naselje, kao i niz drugih naselja koji su postojali na levoj obali Dunava u HIII veku, međutim ključni momenat je kada je mađarski kralj Bela IV iz Šapmanje (iz Francuske) doveo katolički monaški red Cistercite, koji su bili vrsni vinogradari. Cisterciti su dobili na poklon Belakutsku opatiju (Belakut – Belin izvor) koja se protezala i na sremsku i na bačku stranu. Ali je nekom inverzijom koja se dešava u XIV veku to ime Petrovarad (Petrova tvrđava) prelazi sa bačke strane na sremsku i postaje sinonim za tvrđavu i mesto oko nje koje je isto do dana današnjeg.

Čuje se dosta često da postoji tunel ispod Dunava, koliko to odgovara istini?

– Naš posao kao istoričara je da svedočimo istinu i zato kažem: ne, on jednostavno ne postoji, jer u to doba nisu postojale tehnike gradnje koje bi to omogućile. S druge strane, Novi Sad je u to doba izgledao kao Venecija – on je bio plavno i močvarno tlo, a izgrađivati tunel ispod Dunava prema takvom području apsolutno nije imalo nikakve logike. Napomenuo bih da je Arhiv uz podršku Grada uspeo da kupi alfa-planove Petrovaradinske tvrđave koji se čuvaju u Ratnom arhivu u Beču. Imamo sve planove od početka do kraja gradnje. U tim planovima nema tunela ispod Dunava.

Šta se promenilo kada su ovaj deo osvojili Turci?

– Petrovaradin se nalazio u okviru Sremskog sandžaka turske imperije, struktura stanovništva se dramatično izmenila. Tako da smo na petrovaradinskoj steni mogli da nađemo i hrišćansku i islamsku mahalu. Ovde je bilo sedam džamija i različite medrese (škole)... Tada ovaj deo nije imao značaja u odbrambenom smislu, jer su se granice turske imperije nalazile daleko na severu (Đer, Ostrog, Komoran), ali je bilo važno mesto za trgovinu između Evrope i Istanbula što je omogućilo razvoj Novog Sada, tj. tadašnjeg Petrovaradina.

Koji je događaj bio ključan za izgradnju Tvrđave kakvu danas znamo?

– Veliki bečki rat je bio ključan, jer u to doba, od 1687. godine stižu hrišćani na ove prostore i uz promenljivu ratnu sreću se utvrđuju na području Petrovaradina 1690. godine. Od tada je Petrovaradinska tvrđava u hrišćanskim rukama i 1692. godine austrijski princ Kroj postavlja temelje za Leopoldov bastion i počinje da se gradi ovo zdanje koje mi danas poznajemo. Kada se penjete na Tvrđavu kroz kapiju koja vodi prema Hidrometeorološkom zavodu i Muzeju grada Novog Sada, obratite pažnju kako su ti bedemi ispred tunela pravljeni od starih stena i opeke. Deo bedema od delova stena je bio deo Belakutske opatije, stare tvrđave koja je nastala krajem poznog srednjeg veka. Austrijanci ruše tu staru tvrđavu i grade novu.

Dokle je trajala njena izgradnja i da li je služila svojoj svrsi?

– To je bio kapitalan projekat koji je trajao sve do 1780. godine. Ono što je interesantno je da se gradnja nove utvrde pokazala apsolutno neracionalna, jer kada je završena faktički ona više nije imala nikakav značaj, jer je Osmanska imperija u međuvremenu oslabila i nije više bila pretnja. Druga zanimljivost je bila da je tadašnje katoličko stanovništvo Petrovaradina tražilo da se zabrani naseljavanje pravoslavnima, protestantima i Jevrejima što je omogućilo da dolaze drugi ekonomski migranti. Tako se Petrovaradinski Šanac (kako se nekad zvao Novi Sad) izgrađuje i širi, jer je na Trvrđavi u to vreme bilo 7-8 hiljada vojnika koje je trebalo opslužiti.

Ozbiljna fortifikacija i brojno prisustvo vojske je uticalo na razvoj Novog Sada. Međutim, kako je Buna 1849. uticala na naš grad?

– To je bilo vreme velike revolucije, koja se ovde zvala Buna. Nažalost, nacionalni interesi Srba i Mađara se nisu poklapali i došlo je do strašnog građanskog rata. Kao što znamo Južna austrijska armija (sa Srbima) na čelu sa Đorđem Stratimirovićem stigla je do Novog Sada 12. juna 1849. godine. On je došao do kuće Jovana Hadžića koja se nalazila gde je danas Apolo-centar, kod svoje tetke. Rekao je tetki: „Pristavite ručak, mi smo do popodne završili, oslobađamo Tvrđavu i konačno smo slobodni“. Ali kada je vojska otvorila vatru prema Bruk-šancu (utvrđenje na obali Dunava koje je bilo zaštita Tvrđavi s bačke strane) usledio je veoma silovit odgovor Mađara s Petrovaradinske tvrđave i stari Novi Sad je u tom bombadovanju bio uništen. To je bilo takvo bombardovanje da je od oko 2.800 zgrada koliko je tada bilo u Novom Sadu jedva preživelo oko 800, ali nisu bile sve za stanovanje! Posle tog rata jedna od odluka generala Majerhofa je bila da se Novi Sad izmesti dalje od Petrovaradinske tvrđave kako se ovakva strašna tragedije ne bi više ponovila. Međutim, delegacija Novosađana je išla u Beč da moli da se Novi Sad ne izmešta... Koliko god da je Petrovaradinska tvrđava uticala na razvoj Novog Sada, te 1849. godine mogla je da učini da nestane moj voljeni grad.

Da li je istinita priča da je ban Jelačić bio u odbrani Novog Sada?

– U to vreme od oktobra 1848. godine austrijska vlast priznaje Jelačićev i Stratimirovićev srpski pokret kao legitiman. Neki istoričari smatraju da upravo želja Đorđa Stratimirovića da se oslobodi njegov rodni Novi Sad, kao želja bana Jelačića da se oslobodi njegov rodni Petrovaradin dovela do prebrzog i nedovoljno dobro pripremljenog napada. Ima čuvena pesma plemenitog Zmaj Jove Jovanovića „Ban badava“ gde je oštro osudio i kritikovao bana Jelačića upravo zbog tog napada na Petrovaradinsku tvrđavu, jer je Novi Sad pretvoren u pepeo. Novi Sad je imao izgled grada koji je bio izrazito orijentalnog tipa. Posle bombardovanja Novi Sad obnovom dobija izgled jednog srednjoevropskog grada. Tako da je Novi Sad, realno, arhitektonski nov grad.

Petrovaradinsku Tvrđavu pratile su razne zablude jedna od njih je bila da je general Đelošević spasao Petrovaradinsku tvrđavu.

– Neprovereni izvori govore kako je general Kraljevine Jugoslavije Đelošević dobio zadatak da sruši Petrovaradinsku tvrđavu... Otišao sam do Vojnog muzeja i uzeo njegov personalni dosije gde sam video da je on napredovao bez ikakve mrlje. Postavio sam sebi pitanje da li bi takav vojnik da je odbio da izvrši kraljevo naređenje bio kažnjen? Drugo, zar je logično da se sravni mesto gde ima hiljade i hiljade kvadrata gde može vojska boraviti? Jedino što jeste bilo srušeno je bila Novosadska kapija koja je bila i veća i lepša od Beogradske i čiji je zadatak bio da brani ulaz u Petrovaradin s novosadske strane. Međutim, u to vreme se gradio prvi stalni drumski most između Petrovaradina i Novog Sada – Most princa Tomislava. To je most koji je povezao sremsku i bačku stranu i tako da je Novosadska kapija bila žrtvovana.

Da li je tada Novi Sad izašao na reku?

– Važno je reći da kada je Novi Sad 1848. godine dobio status slobodnog grada strogo je bila zabranjena gradnja na obali Dunava bez dozvole vojnih vlasti. Grad 1921. godine pravi dogovor sa Vojskom kraljevine SHS da grad pokloni sve kasarne koje je u gradu izgradio, a vojska predaje Bruk-šanac koji se ruši i Novi Sad konačno izlazi na reku. Posle 1929. godine, samo godinu dana nakon završetka mosta Petrovaradin se pripojio Novom Sadu što je uticalo na privredni razvoj grada. Istakao bih da je Novi Sad jedini grad u Srbiji koji je duplirao broj stanovništva u tadašnjoj Kraljevini.

U Novoj Jugoslaviji se deo Petrovaradinske tvrđave demilitarizuje...

– Jedan deo Petrovaradinske tvrđave se 1952. godine demilitarizovao, tako da na tom prostoru prvo nastaju Domovi studenata Pravnog fakulteta, a vremenom se useljavaju gradske ustanove: Čistoća i zelenilo, pa Arhiv grada Novog Sada, Hidrometeorološka služba... Između šezdesetih i osamdesetih godina se dolazi na ideju da vrsnim i renomiranim umetnicima omogući jedan kreativan prostor za razvoj njihovog umetničkog delanja... Tako da je Petrovaradinska tvrđava od starog srednjovekovnog utvrđenja, preko moćne odbrambene austrijske sile pa do momenta kada postaje novosadska umetnička baza prešla dugačak put razvoja i nemerljivo je uticala na Novi Sad.

Tekst i foto: Marina Jablanov Stojanović