„BALKANSKA LEPOTICA“ NA SCENI SNP-a Ideološki snovi i košmar na javi

Jedan od njih je Franc/ Ferenc/ Franjo Šlemil. Laslo Vegel je na osnovu njegove pripovesti o svom dedi Johanu/ Janošu/ Jovanu napisao „Balkansku lepoticu ili Šlemilovo kopile“. Svi mogu da prepoznaju jevrejsko, nemačko, mađarsko, srpsko i hrvatsko nasleđe samo gledajući u navedena imena i njihovu varijaciju, a ima i jedan grad za koji je karakteristična upravo ta kombinacija – Novi Sad/ Ujvidek/ Nojzac. Sada se u njemu, u Srpskom narodnom pozorištu, igra i predstava koja nosi skraćeni naziv „Balkanska lepotica“.

Kao što se Laslo Vegel već bavio Novim Sadom i njegovim oslobodiocima kako sam to nazvao onomad, u romanu „Neoplanta ili obećana zemlja“, tako je i reditelj Andraš Urban to već radio, u predstavi „Neoplanta“ Novosadskog pozorišta/ Ujvideki sinhaz, pre deset godina. Za razliku od likova kao što je Marija Terezija, sada je istorija Novog Sada, u dramatizaciji Vedrane Božinović, takoreći svedena na tri sna – san o Miklošu Hortiju, san o Adolfu Hitleru i san o Josifu Visarionoviču Staljinu. Oni za ljude kao što su Šlemili ispisuju istoriju besudbinstva, kako je to nazivao nobelovac Imre Kertes, pa i upotrebe čoveka, kako je to nazivao Aleksandar Tišma, veoma važnih za prozu i doživljaj sveta Lasla Vegela. S tom razlikom što Vegel svojim Šlemilima pristupa sa duhovitim otklonom, poput Hašeka („Dobri vojnik Švejk“). 

Šlemil je ime čuvenog Šamisoovog junaka, koji je svoju senku prodao đavolu, a kod Vegela mu je senka u vidu traga otišla dovraga. On umesto da oslobađa, neprestano kuje nove grbove oslobodiocima. Njegov jedini san je da mu kćerku postave za poštansku službenicu, a i taj postaje košmarna java. Cena normalnog života na ovim prostorima jednostavno se ispostavlja gotovo uvek kao previsoka, a smrt kao žestoko jeftina. 

Još jedna je tema važna za roman i predstavu „Balkanska lepotica“, tema socijalizma koji nikad nije sahranjen, baš kao što je datum smrti starog Šlemila na tragu apsurda prikazan u poluvekovnom opsegu, od ‘45. do ’95. Skraćeni naslov predstave upućuje i na to da se u dramatizaciji ovaj ideološki okvir zadržao mnogo više od silnih peripetija kojima Franc/ Ferenc/ Franjo (igra ga Marko Savković) ustanovljava sve pokidane porodične linije dede Johana/ Janoša/ Jovana (Dimitrije Aranđelović). Međutim, predstava nije ekskluzivno politička, iako njena postavka na sceni Srpskog narodnog pozorišta, a ne mađarskog, na čijem identitetu ipak bar većinski počiva, može samo po sebi da postavlja politički, zapravo umetnički čin vredan divljenja.

No, kakva je to predstava? Znajući senzibilitet i kreativni potencijal njenog tvorca, Andraša Urbana, moglo se očekivati da bude brutalna, jako ekspresivna i eksplicitna. Ipak, iznenađenje je koliko je ona zapravo dramska, uprkos tome što potencijal proznog teksta – istorija 20. veka kroz neprekidni narativ uglavnom samo jednog lika – uopšte nije dramski. Linearnost i predvidivost, već viđenost viška istorije na ovim prostorima, latentni stav da je ona ekskluzivna, uopšte nije prepreka. U furioznom ritmu, brzim izmenama i na najraznovrsnije načine rešenim scenama brojnog glumačkog ansambla, predstava „Balkanska lepotica“ kreativno buja iz mizanscena, svih mogućih scenskih pravaca, horizontala, dijagonala, vertikala.  No, i dalje ima ono što je prepoznatljivo za Urbana, snažan vizuelni amalgam dramskog, poetskog i likovnog (scenografija Marije Kalabić, kostimografija Marine Sremac). Posebno se izdvajaju scene vožnje biciklom starog Šlemila i Balkanske Lepotice (Katarina Bradonjić), ili ona u kojoj ceo glumački ansambl igra tenis (koreografija Andreja Kulešević).

Muzika Irene Popović Dragović nije u prvom planu, ali kad je ima u vidu nekoliko sjajnih songova, atmosfera u sali bukvalno nadođe erupcija emocija. Danilo Milovanović Vukomanović, gostujući glumac na sceni SNP-a, koji igra u nekoliko uloga, briljira u tim epizodama. Ivana Pančić Dobrodolac igra drugaricu Svetlanu tako da mi se digla kosa na glavi. I inače, glumački ansambl predstave je izveo niz složenih zadataka, fizičkih, verbalnih, muzičkih, za svaku pohvalu. Aljoša Đidić, Peđa Marjanović, Dušan Vukašinović, Anđela Pećinar, Mia Simonović Aranđelović, Jovana Mišković, Draginja Voganjac, Jelena Antonijević, i već spomenuti, svaka čast. Nema pozorišta bez razvoja ansambla. Nema domovine bez izgradnje zajedničkog identiteta. Nema mnoštva imena bez učenja stranih jezika.

Igor Burić