Zoran Vapa: Srpsko crkveno nasleđe veliko je evropsko blago

Time je istovremeno odato priznanje i Pokrajinskom zavodu za izuzetan angažman na polju zaštite srpskog crkveno-umetničkog nasleđa van matice Srbije tokom poslednjih četvrt veka, pre svega u Budimskoj, Temišvarskoj i svim eparhijama u Hrvatskoj, kao i na Hilandaru, a od ove godine i u Republici Srpskoj.

– Angažman na očuvanju srpskog kulturnog nasleđa van teritorije matične države zaista jeste nešto što izdvaja Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture od ostalih institucija zaštite, i to ne samo u Srbiji nego i u regionu – navodi Zoran Vapa u razgovoru za „Dnevnik“. – Sad već davne 1993, na poziv našeg tadašnjeg konzula u Temišvaru, uradili smo projekat i krenuli sa radovima na uređenju enterijera tamošnjeg Sabornog hrama posvećenog Vaznesenju Gospodnjem. U roku od tri godine završeni su obnova ikonostasa Konstantina Danila, rađenog između 1837. i 1843, kao i zidnog slikarstva Stevana Aleksića iz 1903. godine. Postignuti vrhunski rezultati i zadovoljstvo tamošnjeg našeg naroda urađenim pretočeni su u zvaničnu molbu episkopa da izvedemo radove i na drugom srpskom temišvarskom hramu, poznatijem kao Fabrička crkva.

Paralelno s tim, Zavod je pripremio i projekte obnove objekata SPC na području Mađarske, koji su u fokusu imali Hram Svetoga Georgija u Budimpešti, kao najposećeniji, budući da se nalazi na svega nekoliko koraka od čuvene Vaci ulice, te četiri naše crkve u Sentandreji. Jedan od akcenata u ovom obimnom angažmanu bio je stavljen i na konzervaciju i restauraciju izu­zetno vrednog materijala, koji je čuvan pod okriljem eparhijskog muzeja smeštenog u porti Sabornog hrama u Sentandreji, i njegovu pripremu za izlaganje u novoj stalnoj postavci u negdašnjoj Preparandiji, na centralnom sentandrejskom trgu, koju su u sklopu procesa restitucije mađarske vlasti vratile SPC.  

– Danas s ponosom možemo reći da je u potpuno obnovljenom kompleksu čuvene sentandrejske Preparandije otvorena nova stalna postavka Muzeja Eparhije budimske, gde je u prostoru opremljenom po najsavremenijim muzeološkim standardima izloženo više od 450 eksponata: ikona, portreta i bogoslužbenih predmeta. Takođe, završeni su svi planirani radovi u Hram Svetoga Georgija u Budimpešti, kao i u sentandrejskim crkavama, izuzev Preobraženske, gde će se u toku sledeće godine privesti kraju restauracija najvišeg i najrazuđenijeg srpskog ikonostasa iz sredine DŽVIII veka i otpočeti restauracija trona Čudotvorne Bogorodice preobraženske. Za 2020. smo predvideli i izradu projekta obnove tronova i pevnica srpske crkve u Šiklošu, a kada govorimo o Temišvarskoj eparhiji, u petrovaradinskom ateljeu Zavoda završavamo restauraciju nekoliko ikona, te carskih i bočnih dveri ikonostasa Jakova Orfelina iz manastira Bezdin, nakon čega će oni na proleće biti vraćeni u eparhijsku riznicu. 

Kao posledica svega što se tokom devedesetih godina prošlog veka dogodilo na prostorima nekadašnje zajedničke nam države, pred Pokrajinskim zavodom za zaštutu spomenika kulture našao se i zadatak pripreme projekata obnove srpskih svetinja na području Mitropolije zagrebačko-ljubljanske, te u eparhijama Gornjokarlovačkoj, Dalmatinskoj, Pakračko-slavonskoj, Osječkopoljskoj i baranjskoj... Istovremeno sa izradom tih dugoročnih projekata, bilo je nužno definisati i dinamiku prioritetnih radova na objektima koji su bili najugroženiji, ne samo usled ratnih dejstava, nego i zbog uticaja zuba vremena...

– Utvrdili smo da je najurgentnije bilo sanirati ikonostase u dva najstarija manastira u Dalmatinskoj eparhiji, Krupi i Krki, zatim obnoviti enterijere Crkve Svetog Ilije u Zadru, Svetog Spiridona u Skradinu, Sabornog hrama u Šibeniku, srpskih crkava u Gornjim i Donjim Biljanima, kao konzervirati i restaurirati ikone koje je trebalo pripremiti za riznicu u Krupi, te buduće riznice u manastiru Krka i pri Sabornom hramu u Šibeniku. Najveći deo tih poslova je završen, s tim da se nastavljaju radovi na ikonama koje će biti izložene u budućoj riznici u Krki, a sada privodimo kraju restauraciju ikonostasa crkve u Boboti, kao i ikonostasa u Sabornoj crkvi u Dalju – kaže Vapa. – Što se tiče Republike Srpske, tu su pred nama dva izuzetno vredna poduhvata: u Tuzlansko-zvorničkoj eparhiji već radimo na stvaranju uslova za formiranju eparhijske riznice u Bijeljini, odnosno u toku je postupak valorizacije više od 900 ikona, odabir najvrednijih i njihova preventivna konzervacija; sledeće godine nas pak očekuje i konzervatorski izuzetno zahtevan rad na Čudotvornoj Bogorodici iz Čajniča, najstarijoj i najvrednijoj ikoni u BiH, koja datira iz 1329-30. godine.

Odmah nakon što je u martu 2004. manastir Hilandar na Svetoj gori teško postradao u požaru, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture uključen je u njegovu obnovu, i od tada su njegovi konzervatori - slikari, vajari, duboresci i arhitekte rekonstruisali ikonostas u Isposnici Svetog Save u Kareji, a kasnije i freskoživopis i ikonostas u tamošnjoj zimskoj kapeli hilandarskog konaka, kako bi se u njoj moglo služiti. Potom su počeli radovi i na enterijeru glavnog hilandarskog hrama, Milutinove crkve, jedne od najlepših i najmonumentalnijih građevina na celoj Svetoj gori: završena je najpre restauracija i konzervacija Časne trpeze sa kivorijumom, a potom otpočeo posao na tronovima. Paralelno se radilo i na ikonostasu u skitu Svete Trojice na Spasovim vodama, te konzervaciji ikona koje su u bogoslužbenoj upotrebi, kao i na onima iz manastirske riznice.

– Prvobitni ikonostas u Sabornom manastirskom hramu, mitropolita Simeona iz 1635, koji je, nakon demontaže krajem XVIII veka poslužio da se od njega napravi pet ikonostasa u paraklisima, sada je kompletno rekonstruisan i on će biti izložen ili u budućoj hilandarskoj riznici ili u Sinodiku u manastiru. U proleće 2020. ćemo završiti obnovu tri trona u crkvi kralja Milutina – Trojeručice, Svetog Nikole i Sveta tri jerarha, koje je nemoguće raditi pojedinačno, već ih posmatramo kao jednu celinu. Kada govorimo o radovima na Hilandaru, mora se istaći da je to dugoročni posao, pa naš novi petogodišnji program rada recimo predviđa rekonstrukciju ostalih tronova: Bogorodičinog i Hristovog iz priprate Milutinove crkve, koja se u ovom trenutku nalaze uz sam zid i tako potpuno zaklanjaju fresku Bogorodice s Hristom i fresku Hrista, potom tronove Svetoga Dimitrije i Svetih apostola Petra i Pavla, kao i izradu projekta obnove sadašnjeg ikonostasa. U svakom slučaju, plan je da se do 2023. završi potpuna građevinska obnova onoga što je stradalo u požaru, a da se negde do 2025. okončaju radovi na uređenju enterijera Sabornog hrama, izuzev freskoživopisa, koji traži najmanje petogodišnje angažovanje, i to ne samo stručnjaka Pokrajinskog zavoda, nego cele srpske službe zaštite.

U Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture dosta se polaže na međunarodnu saradnju. „Naši konzervatori su u rangu vrhunskih evropskih stručnjaka. To dokazuju i materijal na kojem radimo, i priznanja koja dobijamo. No, ono u čemu smo ranije objektivno zaostajali bila je tehnologija. Upravo kako bismo na tom polju uhvatili korak sa kolegama iz inostranstva, učvrstili smo veze sa Univerzitetom u Novom Sadu, gde je formirana Laboratorija za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu, a i mi sami smo počeli da se opremamo i pravimo iskorake na polju novih tehnoloških rešenja kroz saradnju sa italijanskim partnerima, pre svega institutima u Rimu i Firenci... Paralelno s tim uključivali smo se u prekogranične, ali i velike međunarodne projekte, poput Heromata. Sva je to doprinelo da veliko iskustvo i znanje naših konzervatora još više dođe do izražaja“, ističe direktor Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture.  

Stručnjaci Pokrajinskog zavoda, naravno, brinu i o ovdašnjim sakralnim objektima, bez obzira na to kojoj konfesiji pripadaju, a najbolji dokaz za to je skorašnji rad na kompleksu Franjevačkog samostana u Baču, pre toga na obnovi enterijera Crkve Svetoga Juraja u Petrovaradinu, rimokatoličke crkve u Žablju, na očuvanju bazilike Arača kod Novog Bečeja, a jedan od najvećih projekata zaštite na ovim prostorima bio je obnova fruškogorskih manastira... Sledeća godina će, pak, biti u znaku obnove Sremskih Karlovaca, i s početkom građevinske sezone počeli bi radovi na Patrijaršijskom dvoru, Sabornom hramu, Župnom uredu kao i 19 prioritetnih fasada. „Stalno je akcenat na manjku sredstava. I nema spora da bismo svi mi voleli da se više novca izdvaja za zaštitu kulturnog nasleđa, ali je činjenica i to da po?ednako nedostaje kvalitetnih projekata spremnih za realizaciju. Uostalom, u poslednjih nekoliko godina bezmalo svi projekti zaštite, koji su bili temeljno pripremljeni, i finansirani su“, navodi Vapa. 

Važan aspekt delovanja Pokrajinskog zavoda u proteklih 68 godina postojanja odnosi se na izdavačku delatnost. Samo u poslednjih nekoliko godina tako su objavljene, recimo, monografije „Fruškogorski manastiri“, „Dvorci i letnjikovci Vojvodine“, „Srpske svetinje u Rumuniji“, „Arhitektura rimokatoličkih crkava u Vojvodini od 1699. do 1939.“, „Srpski slikari od 14. do 18. veka“, „Srpske povesnice“... Tome svakako treba dodati i „Građu za proučavanje spomenika kulture Vojvodine“, koja je svrstana u kategoriju nacionalnih naučnih časopisa.    

M. Stajić

Projekat „Spomeničko nasleđe danas” DVP Produkcija realizuje uz podršku Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, informisanje i odnose s verskim zajednicama