Monografija „Bač – arheologija” arheologa Nebojše Stanojeva: Istorija bez naslaga prašine

U opsežnoj studiji, u kojoj se običnom čitaocu ponekad nije lako snaći, jedan od najpriznatijih domaćih arheologa prilježno je obradio širi potes Bača, odnosno prostor od Bačkog Novog Sela i Mladenova, s jedne, do čuvene Tvrđave, s druge strane, čiji impresivni arhitektonski i arheološki ostaci od praistorije do 19. veka i danas svedoče o nekadašnjoj moći i značaju ove moćne fortifikacije.

Stanojev je obradio niz nalazišta, poput ostataka zidanog objekta na desnoj obali Mostonge jugozapadno od crkve Svetog Antuna, koji verovatno predstavlja pristanište, odnosno manju fortifikaciju iz perioda kasne antike, iako, kako i sam arheolog ističe, toj pretpostavci „ne idu u prilog male dimenzije ovog utvrđenja u odnosu na pretpostavljene analogije”... Opisao je takođe i niz nekropola, poput one iz VI-VII veka, otkrivene sredinom šezdesetih godina prošlog veka na periferiji Vajske, u kojoj su pronađene srebrne minđuše, ogrlice od perli rađenih od višebojne staklene paste, bronzane pređice, prsten, privesci...

Najviše su autorove pažnje ipak zavredela dva objekta - Franjevački samostan i pogotovo Tvrđava, što je i razumljivo, kada se u obzir uzme bogatstvo nalaza na tim lokalitetima. Recimo, tokom radova na temeljnoj obnovi samostana, zdanja izgrađenog u samom srcu Bača u vreme krstaša, koje je tokom vekova upijalo tragove romaničke, gotske, renesansne, barokne i klasicističke arhitekture, ali i islamske – jer je manastirska crkva u XVI i XVII veku bila pretvorena u džamiju – otkopano je nekoliko srednjovekovnih grobnica od peščara i tufa, zatim kripta-kosturnica iz koje su lobanje i kosti preneti u podrum samostana, a naročito je vredno otkriće srednjovekovne radionice za izradu crepova, gleđosanje i pečenje. Sačuvan je i luk peći, koja je jednim delom bila ukopana. „Dosadašnja istraživanja govore da je radionica za izradu crepa oblikovana prema potrebi uz crkvu koja se gradi i pruža nam deo odgovora na pitanje kako su građene moumentalne građevine srednjeg veka”, navodi Stanojev. 

Takođe, u okruženju samostana pronađeno je i dosta rimske opeke, s tim da je gotovo sva u fragmentima. Kako konstatuje arheolog, „većina ima plitke otiske prstiju, šake, u nameri da površina opeke bude rustičnija”. „Ovaj splet poteza često deluje kreativno”, ocenjuje Stanojevg. Utisak je da je u potonja vremena najviše ove opeke korišćeno za vakta Osmanlija, što ostavlja mogućnost da je u tom periodu u samom Baču ili okolini srušen neki veći kasnoantički objekat, a opeke iz njega završile u novim građevinama. Ipak, najzanimljivije je otkriće severno od samostanske crkve staze od rimske opeke, široke oko 1,5 metar, koja je ograničena takođe opekama, ali postavljenim na kant.    

Deo ovog arheološkog blaga izložen je u muzejskoj postavci oformljenoj unutar samostana, baš kao što se i u Donžon kuli Tvrđave mogu pogledati neki od bisera pronađenih tokom iskopavanja unutar utvrđenog zamka i njegovoj neposrednoj okolini. Tom prostoru kao najbogatijoj arheološkoj izdani Stanojev je posvetio i najveću pažnju u svojoj monografiji. Nalazi iz doba praistorije uglavnom se odnose na mlađi neolit, a najviše je fragmenata keramike, mada su pronađene i kamene sekire, razne alatke, teg... Artefakti iz srednjeg veka su, razumljivo, najbrojniji: šolje, flaše, lonci od pečene zemlje, od kojih su neki gotovo u potpunosti sačuvani.

Na rečnim terasama Dunava i njegove pritoke Mostonge u mlađem kamenom dobu javljaju se prva naselja. Ali praistorijski ljudi nisu slučajno odabrali ovaj predeo, s obzirom na obilje vode i ribe, zemljište plodno za uzgoj različitih ratarskih i povrtarskih kultura, te guste šume pune divljači, koje su obezbeđivale i građevinski materijal i ogrev. Primer predaka iz neolita tokom potonjih vekova sledili su i Kelti, Sarmati, Rimljani, Goti, Huni, Gepidi, Avari, Sloveni, Ugari... o čemu svedoče brojni artefakti.

Svakako važan nalaz, na koji arheolog ukazuje, jeste ugljenisan balvan uz kulu kapelu, koji ukazuje na to da je na ovom prostoru i pre podizanja zidane fortifikacije mogao postojati odbrambeni sistem, možda oko jezgra srednjovekovnog naselja, koji će u nekom trenutku spaliti kakvi osvajači (Mongoli, recimo). Ispitivanja u zoni barbakana pokazala su da je utvrđenje imalo dve kapije - zapadna je bila namenjena prolazu pešaka, dok su kro istočnu propuštana sredstva za transport i konjanici. Ulaze, pak, sa vučijom jamom obezbeđivala su i dva pokretna mosta. S druge strane, otkrića na samim bedemima ukazuju na šupljinama ispunjenim ćerpičem, koje su imale za cilj da zadrže projektiler i smanje rušenja - po sličnom principu koji se danas primenjuje kod savremenih oklopnih borbenih sredstava. „Namera graditelja je bila da utvrđeni zamak izgradi i opremi za tada aktuelni artiljerijski način ratovanja”, konstatuje Stanojev.

Buzdovani, vrhovi strela za samostrel, koplja, cevi vatrenog oružja, mamuze, potkovice, uzengije, delovi mačeva, fragmenti pancirnih košulja i oklopa, topovska đulad... samo su deo pronađenog arheološkog blaga. S druge strane, u ruševini palate, osim terakote, nalaženi su fragmenti kamene plastike, od gvožđa kovani klinovi, klamfe, šarke, ukrasni kovani elementi, pa čak i okovi knjiga. Među artefaktima su takođe i za enterijer važne peći za zagrevanje prostorija, koje odražavaju onovremeni luksuz, ali su nalaženi i novac i lični predmeti, poput nakita, lula, pribora za štavljenje kože... „Nalazi terakot plastike nagovestili su da se radi o posebno značajnoj i relativno  retkoj pojavi u arhitekturi utvrđenih zamkova i manastira ovih krajeva. Njeni se počeci i veze mogu tražiti i u severnoj Italiji i u Budimu, a u ambijentu palate u Baču dozivela je autentičan izraz”, konstatuje autor monografije.

Sumirajući aktivnosti arheologa na posmatranom području, Nebojša Stanojev podseća na to da su se interesovanje za starine i briga o njima javili još u vreme onih koji su gradili utvrđeni zamak i boravili u njemu. Jer, u palati su, o tome svedoče nalazi iz vučje jame, čuvani fragmenti rimske opeke sa natpisom, kao i - mamutov zub. Potom će priču o bačkoj utvrdi aktuelizovati u XIX veku profesor arheologije iz Budimpešte dr Emerih Henzelman, a veliki posao urađen je i pedesetih godina prošlog veka, kada je iskopavanja vodio kustos Vojvođanskog muzeja Šandor Nađ. Ipak, najopsežnija istraživanja provedena su od devedesetih godina i pogotovo posle 2003, u sklopu projekta „Vekovi Bača”, koji je osmislila dr Slavica Vujović, arhitekta-konzervator u Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture. na temelju svih tih istraživanja i formirane su pomenute stalne postavke u samostanu i Tvrđavi, i ustanovljena je u Baču muzejska jedinica u sastavu tamošnje biblioteke „Vuk Karadžić”.

M. Stajić