Kako se određuje visina penzije?

Takođe, vrlo često i oni koji su rešenje o penziji već dobili nisu uvek sigurni da im je iznos pravilno određen. Zbog toga, a i da bi se razjasnile i neke druge, možda manje očigledne dileme, pokušaćemo da objasnimo na koji način je Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju uredio način određivanja visine penzije.

Stupanjem na snagu važećeg Zakona o PIO (2003. godine), način određivanja visine penzije je potpuno izmenjen u odnosu na ranije propise koji su obračun bazirali na utvrđivanju penzijskog osnova prema zaradama ostvarenim u deset najpovoljnijih uzastopnih godina staža. Naravno, i dalje se iznos penzije određuje na osnovu podataka registrovanih u matičnoj evidenciji, odnosno na osnovu navršenog penzijskog staža i ostvarenih zarada, ali se pri određivanju visine penzije uračunava ceo radni vek.

Prvi korak u obračunu je utvrđivanje svih zarada koje je osiguranik ostvario u toku karijere, a zatim se zarada ostvarena u svakoj kalendarskoj godini upoređuje s prosečnom zaradom u Srbiji u toj godini. Od početka primene aktuelnog Zakona, odnosno od 2003. godine, u zaradu se uračunavaju svi ostvareni prihodi za koje su plaćeni doprinosi za PIO. To znači da se osiguranicima koji su, na primer, uz radni odnos obavljali i samostalnu delatnost sabiraju zarade ostvarene po oba osnova. Deljenjem iznosa ostvarene zarade s prosečnim iznosom dobija se godišnji lični koeficijent. Ukoliko je ostvarena zarada veća od prosečne, koeficijent je viši od 1, a ukoliko je manja, onda je koeficijent niži od 1. Zakonom je najviši godišnji lični koeficijent ograničen na 5, i to je jedan od načina kojima je ograničena maksimalna visina penzije.

Nakon određivanja godišnjih ličnih koeficijenata za svaku godinu staža osiguranja, izračunava se lični koeficijent, i to tako što se zbir svih godišnjih ličnih koeficijenata deli s ukupnim trajanjem perioda za koje su oni utvrđeni. Taj korak u računanju visine penzije je veoma značajan. Naime, u slučaju da je osiguranik navršio staž kraći od 12 meseci u toku jedne kalendarske godine, čini se da matematička formula ima nedostatak i da dovođenje zarade ostvarene u periodu kraćem od 12 meseci u odnos s prosečnom republičkom zaradom za celu godinu dovodi osiguranike u nepovoljan položaj. Međutim, upravo činjenica da se zbir godišnjih ličnih koeficijenata deli s ukupnim trajanjem perioda za koje su ti koeficijenti utvrđeni, utiče na to da je zakonska formula za izračunavanje visine penzije zapravo potpuno pravilna i pravična.

Osim navedenih izmena Zakona, na određivanje visine penzije utiče i promena koja se odnosi na način određivanja godišnjeg ličnog koeficijenta za godinu u kojoj se ostvaruje pravo, a koja je stupila na snagu 1. januara 2019. godine. Raniji propisi činili su upravo obračun koeficijenta za poslednju godinu rada jednim od najčešćih razloga zbog kojih se o zahtevu za penziju odlučivalo privremenim rešenjima. Naime, za staž navršen u godini u kojoj se ostvaruje pravo, koeficijent se mogao odrediti tek početkom naredne godine, po objavljivanju prosečne zarade u Srbiji za tu godinu. Po novim propisima, zarada ostvarena u poslednjoj godini više se ne dovodi u odnos s prosečnom zaradom u Srbiji za celu kalendarsku godinu, već se dovodi u odnos s tzv. obračunskim iznosom prosečne godišnje zarade. Taj, obračunski iznos se prethodno određuje tako što se prosečna mesečna zarada u Srbiji za period od početka godine do kraja meseca koji dva meseca prethodi mesecu u kojem se ostvaruje pravo, pomnoži brojem 12, osim za osiguranike koji pravo ostvaruju u januaru ili februaru, kojima se obračunski iznos određuje množenjem prosečne januarske zarade brojem 12. To znači da se godišnji koeficijent lica koje pravo ostvaruje u npr. junu određuje tako što se izračuna prosečna mesečna zarada za period januar–april i pomnoži brojem 12, dok se za lice koje ostvaruje pravo u februaru samo prosečna januarska zarada množi brojem 12. Na taj način izbegava se čekanje naredne godine i objave podataka za celu godinu, pa i to da na obračun penzije utiče i prosečna republička zarada u periodu u kojem penzioner uopšte nije radio, niti ostvarivao zaradu.

Praksa pokazuje da zarada ostvarena u periodu kraćem od 12 meseci u toku jedne godine ipak može na različite načine uticati na obračun visine penzije. Najčešće su zarade u početku godine nešto niže nego krajem godine, kako zbog nominalnog rasta zarada, tako i zbog dodataka na zaradu koji se najčešće isplaćuju u drugoj polovini godine, kao što su regres, trinaesta plata i slično. Iz tog razloga, moguće je da osiguranik koji je ostvario zaradu samo u drugoj polovini godine bude u nešto povoljnijoj situaciji nego da je u toj istoj godini radio u prvih šest meseci. Naravno, opisana situacija uopšte ne mora da važi za svakog osiguranika i za svakog poslodavca i zato se ne može reći da postoji opšte pravilo.

Važno je naglasiti da je lični koeficijent Zakonom ograničen na 3,8, i to je drugi način ograničavanja maksimalnog iznosa penzije.

Po određivanju ličnog koeficijenta, koji praktično predstavlja odnos prosečne zarade osiguranika u toku celog radnog veka i prosečne zarade u Republici Srbiji u istom periodu, preostaje još nekoliko relativno jednostavnih matematičkih radnji. Prvo se lični koeficijent množi s ukupnim trajanjem penzijskog staža, pri čemu se u obzir uzima i utvrđen poseban staž (ženama najčešće po osnovu rođenja trećeg deteta, a muškarcima po osnovu učešća u oružanim akcijama). Takođe, osiguranicima ženama se utvrđeni staž uvećava (u 2019. godini osam odsto, u 2020. sedam odsto, a od 2021. godine i ubuduće ženama će se staž uvećavati šest odsto, čime se završava prelazni period u kojem se procenat uvećanja smanjivao), dok se korisnicima invalidske penzije staž za obračun visine penzije takođe uvećava po određenoj formuli.

Počev od 30. septembra 2018. godine, stupile su na snagu izmene Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju i promenjen je način na koji godine za koje nije moguće utvrditi godišnji lični koeficijent utiču na određivanje visine penzije. Do sada se za te godine obračunavao prosečan koeficijent, ili koeficijent koji odgovara garantovanom iznosu zarade, ili najnižoj osnovici, što je za većinu korisnika prava bilo nepovoljno. Po izmenjenim odredbama, za godine za koje nije moguće utvrditi podatke o ostvarenoj zaradi, računa se lični koeficijent određen za ostale navršene godine staža osiguranja. Praktično, na taj način se izbegava da godine za koje nema podataka o ostvarenoj zaradi utiču na ukupan iznos penzije, pa je i tako određen iznos penzije realniji i više odgovara stvarnim zaradama osiguranika.

Važno je naglasiti da je izmenama Zakona predviđena i mogućnost da penzioneri kojima je određen iznos penzije primenom ranije važeće odredbe za godine za koje nisu utvrđeni podaci o ostvarenim zaradama, podnesu zahtev za određivanje novog iznosa penzije po novom načinu obračuna. Takav zahtev može se podneti do 30. septembra 2019. godine, a ukoliko se primenom izmenjenih odredbi utvrdi povoljniji iznos penzije, taj iznos pripada od 30. septembra 2018. godine, odnosno od dana stupanja na snagu izmena Zakona.

Osim tih, postoje i neki drugi izuzeci i posebni propisi za obračun, ali oni čitaoci koji se za to posebno interesuju svakako će u zakonskim propisima pronaći sve detalje koje žele da saznaju, a koji nisu interesantni većini.

Množenjem ličnog koeficijenta i staža za obračun, dobija se lični bod, koji se zatim množi opštim bodom određenim u skladu sa Zakonom i koji je zajednički za sve penzionere. Tom poslednjom matematičkom radnjom, dobija se iznos penzije u dinarima.