RADIVOJ RADIĆ, VIZANTOLOG Mi smo žrtve pseudoistorije

Profesor dr Radivoj Radić, član Vizantološkog instituta SANU i profesor vizantologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, prava je osoba koja može da pruži odgovore na ove i slične dileme. Profesor Radić se poslednjih godina naročito bavi i popularizacijom istorijske nauke, i posebno, vizantijske istorije, a za knjigu “Drugo lice Vizantije“ dobio je nagrade Vladimir Ćorović (2015) i nagradu Veselin Lučić (2015) za najbolje delo objavljeno na Beogradskom univerzitetu.

Kao nikada ranije susrećemo se s prekrajanjem istorije. I one skorašnje, ali i davne. Kakva je i kolika uloga istoričara-vizantologa u bacanju svetlosti na naše poreklo, migracije, njihov uzrok i razloge, na posledično stanje u svetu?

- Kao istraživači prošlosti koji se bave proučavanjem srednjeg veka (5–15. stoleće) vizantolozi mogu merodavno da odgovore na pitanja koja se odnose na to razdoblje. Kada je istorija u pitanju, stručnjaci znaju odgovore na krucijalna pitanja naše najstarije istorije, odgovore zasnovane na relevantnim izvorima, ali ih je poslednjih tridesetak godina u javnom diskursu unekoliko prekrio talas pseudoistorije. Zbog toga je, kao nikada ranije, postalo neophodno ustati u odbranu istorijske nauke. U psihologiji postoji pojava koja se označava kao Daning–Krigerov efekat, a odnosi se na ljude koji malo znaju i, zapravo, nisu svesni koliko ne znaju, ali im to ne smeta da o svojim sposobnostima imaju veoma visoko mišljenje. Živimo u vreme kada bahata samouverenost, a u sprezi sa tankim ili nikakvim znanjem, na svojevrstan način daje pečat intelektualnoj klimi naše sredine. Jedan ugledni psihijatar je to nazvao „tiranijom mediokriteta“. Ovo se naročito odnosi na društvene mreže koje su preplavljene poželjnom, prilagođenom i izmaštanom „istorijom“. Ako je za utehu, a mislim da nije, toga ima i u drugim sredinama, pa i onim za koje se opravdano ili ne smatra da su naprednije od naše.

Današnje vreme obitavanja na društvenim mrežama pružilo je priliku običnom čoveku da iznese mišljenje i stav o raznim pitanjima, pa i svome poreklu, a sa druge strane prosto smo zatrpani raznim vrstama podataka i pozivanja na izvore, gde je vrlo teško i iskusnijima da razlikuju pravu od pseudonauke. Od kojih istorijskih zabluda patimo? Kako se boriti protiv pseudoistorije i koje su njeni kameni-temeljci?

- Današnja publika je sklona da istinitosti istorije pretpostavi intrigantnost priče, što znači da će lakše poverovati u zanimljivu i obavezno tajanstvenu i zavereničku priču nego u običnu istorijsku istinu koja nije zagonetna. Jedna od najvećih zabluda koja opterećuje naš javni diskurs odnosi se na verovanje da smo „narod najstariji“. To verovanje, koje je naučno potpuno neutemeljeno, vremenom je postalo deo ovdašnjeg folklora i izraslo u svojevrsnu dogmu koja se ne mora dokazivati. Zato i treba naglasiti da istoričari od zanata pišu za one koji hoće da znaju, a pseudoistoričari za one koji hoće da veruju. Suštinske slabosti pseudoistoričarskih pogleda na prošlost su prenošenje naših shvatanja i posmatranja u davna vremena, upadljivo nepoznavanje unutrašnje kritike izvora, dovođenje u istu ravan izvora koji su savremeni događajima i onih koji su nastali više vekova kasnije (naravno, pod uslovom da ovi drugi potkrepljuju poželjne teze), zatim očigledno i potpuno nepoznavanje starih jezika na kojima su nastajali glavni izvori, ulaženje u istraživanja sa unapred određenim ciljem i u skladu sa tim podesno „prilagođavanje“ tumačenja izvornih podataka, olako zaključivanje na osnovu jezičkih sličnosti, tj. upodobljavanje reči iz savremenog srpskog jezika sa drevnim etnonimima i toponimima a na osnovu jezičke sličnosti i sazvučja i na osnovu toga donošenje senzacionalističkih zaključaka. Kao najpodesniji način da se istorijska nauka odbrani od tih fantazmagoričnih teorija je da se pišu naučno-popularne knjige u kojima će se na jedan relaksiran način, dakle bez glomaznog naučnog aparata, ali sa punom scientističkom verodostojnošću pisati o prošlosti. U tom smeru se poslednjih godina čine određeni napori. Tim knjigama treba pridružiti i dokumentarne naučne emisije na televiziji sa sličnom tematikom.

Kako se u svemu tome snalazi nauka, kako da izađe iz hermetičkih krugova i obrati se javnosti s pravim podacima? Koji su najstariji podaci o postojanju Slovena na Balkanskom poluostrvu?

- Jedno od glavnih uporišta teorije o neizmernoj starini srpskog roda počiva ne samo na potpunom negiranju doseljavanja Slovena, odnosno Srba na Balkansko poluostrvo, nego i na verovanju da Velike seobe naroda, potvrđene nebrojenim istorijskim i arheološkim dokazima i artefaktima, zapravo uopšte nije ni bilo. Za ovu priliku navešću samo šestoricu pisaca, savremenika doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo. Oni su živeli u četiri međusobno sasvim udaljena područja ondašnjeg sveta, međusobno se nikada nisu upoznali i pisali su različitim jezicima. Vizantinci Prokopije i Teofilakt Simokata pišu na grčkom, Jovan Biklarenski i Isidor Seviljski, stanovnici Pirinejskog poluostrva, pišu na latinskom, Jofan Efeski na sirijskom, a Sebeos na jermenskom. Svi oni donose gotovo istovetne vesti o tome kako su Sloveni, kao došljaci, upadali i pustošili vizantijske zemlje u 6. i početkom 7. stoleća. Očigledno je da je bila reč o događajima i istorijskim procesima koji su snažno ođeknuli širom ondašnjeg sveta. S druge strane, nije mi poznat nijedan izvor koji tvrdi suprotno, tj. da su Sloveni, odnosno Srbi starosedeoci na Balkanskom poluostrvu.

Utisak je da istorija danas ni u svetu ni kod nas nije toliko važna kao što je bila pre, recimo, pedeset godina. Živimo u stoleću za koje je već izrečena ocena da će uprkos vrtoglavom i yinovskom razvoju tehnologije (ili upravo zahvaljujući njemu?) biti stoleće površnosti. Živimo u veku u kome je poverenje u naučni metod ako ne iščezlo, a ono barem doživelo duboku krizu. Civilizacijski gledano, na delu su u znatnoj meri retrogradni procesi. Tu je i želja za sveopštim negiranjem koja je narasla do neslućenih razmera. Kod nas je već poodavno počelo da prevladava jedno lagodno uverenje, jedan sasvim pogrešan društveni odnos prema istoriji kao nečemu što je samo po sebi „lako razumljivo“, što ne zahteva nekakva posebna znanja, nikakvu školsku spremu, čemu je svako vičan i čime svako može da se bavi.

Takvo uverenje je proizvelo poplavu „istorijskih“ knjiga čiji su autori ubeđeni da konačno donose pravu istinu, kolosalne, „kopernikanske“ scientističke preokrete i epohalne zaključke, između ostalog, i o najstarijoj prošlosti srpskog naroda. Otuda među pseudoistoričarima gotovo da nema onih koji su studirali i  završili istoriju. Dominiraju pravnici, sociolozi, publicisti, inženjeri, politikolozi, novinari, fizičari. Da ne idemo dalje, živimo u vremenu kada se iznova pišu knjige o tome kako zemlja nije sferičnog oblika nego je zapravo ravna ploča. Vesnici nove astronomije se jedino još uvek nisu dogovorili da li tu ravnu ploču drže četiri slona ili četiri kornjače.

U naporu da otškrinete vrata davne istorije ometa vas i nedostatak dokumenata, što otvara prostor za razne vrste zloupotreba. Vaše knjige „Srbi pre Adama i posle njega, Istorija jedne zloupotrebe: Slovo protiv  „novoromantičara“, „Klio se stidi“ bore se protiv ovih vrsta zlostavljanja istorije kao nauke. Da li ste se umorili?

- Sa osećanjem velikog zadovoljstva mogu da ukažem na činjenicu da su se među mojim kolegama, mlađim jednu generaciju od mene, pojavili neki koji su takođe ustali u odbranu esnafa istoričara, a protiv pseudoistorije. Moja „borba“ počela je objavljivanjem knjige „Srbi pre Adama i posle njega“ davne 2003. godine i dugo mi se zaista činilo da sam potpuno sam. Međutim, prijatno je saznanje da je sada stanje znatno bolje. Mislim da sam uglavnom napisao ono što sam hteo, a pisao sam u odbranu jedne časne profesije koja je bila optužena da je izdajnička i da podastire lažnu istoriju. U svakom slučaju, ako bude bilo potrebno, rado ću da pripomognem mlađim kolegama  jer, nema sumnje, pseudoistorija neće nestati.

Koliko je važno poznavati istoriju, naročito Vizantiju, naseljavanje Srba i njihove odnose s Vizantijskim carstvom? Na kakve nas sve izazove stavlja savremeno doba? Ima li revizija istorijskih čitanki od pre nekoliko decenija?

- Srpska srednjovekovna država je bila deo tzv. vizantijskog komonvelta, jedinstvene zajednice naroda čija se civilizacija razvijala pod blagotvornim uticajima koji su dolazili iz Vizantijskog carstva. Osim Srba, tu zajednicu su činili Bugari i Rusi, kao i Jermeni i Gruzini. Međutim, kao najzapadniji pravoslavni narod, Srbi su pretrpeli i uticaj koji je dolazio iz latinskog sveta zapadne Evrope. Taj je uticaj u srpske zemlje stizao kako preko primorskih gradova, Dubrovnika i Kotora, pre svega, tako i iz susedne Ugarske. Ipak, presudni su bili vizantijski civilizacijski obrasci. Iz tog razloga je važno poznavati istoriju Vizantije. Uz to, veliki fond znanja o našoj srednjovekovnoj prošlosti počiva upravo na podacima iz vizantijskih izvora. U naše vreme iz pojedinih centara na Zapadu, naravno ne naučnih nego političkih, o Vizantiji se govori u negativnim tonovima, pa zbog toga izvesna senka pada i na Srbiju kao državu koja se svojevremeno nalazila u vizantijskoj kulturnoj orbiti. Kada je srednji vek u pitanju, koliko mi je poznato, u istorijskim čitankama nema revizija.

Vizantija je nekako u glavama Srba najviše romantizovan istorijski period. Šta je laž, a šta istina u našim mitovima i savremenim narodskim tumačenjima uloge Srba i njihovog značaja? Dokle ćemo se baviti zlatnim kašikama, umesto da pričamo o hristijanizaciji i asimilaciji, o vazalskim odnosima i životu običnog seljaka u ranom srednjem veku?

- Postoji jedna privlačna sintagma o tome da su Srbi zapravo „poslednji Vizantinci“, a izrekli su je nekakvi publicisti ili pesnici. Naravno, reč je o sasvim proizvoljnoj i neutemeljenoj oceni koja se ničim ne može dokazati. Vizantija kao neponovljiv amalgam rimskog državnog uređenja, grčke kulture i hrišćanstva nema svog istorijskog naslednika. Istorija Vizantije nije istorija Grka u srednjem veku. Premda sadrži neke od elemenata koje su činile ono što se naziva „vizantinizam“, ni carska Rusija nije njen naslednik uprkos ideji o Moskvi kao trećem Rimu. Srbija je u vreme dinastije Nemanjića (1166–1371) doživela svoje zvezdane trenutke i uživala znatno veći ugled i zauzimala više mesto u hijerarhiji onovremenih evropskih država nego što je to slučaj sa današnjom Republikom Srbijom u okviru Evrope našeg vremena. Poslednjih decenija je u istorijskoj nauci učinjen iskorak tako što se sa velikih tema „događajne“ istorije prešlo na zanimanje za život običnih ljudi koje obično označavamo sintagmama „ljudi bez arhiva“, „nebrojeno mnoštvo“, „ćuteća većina“.

Ivana Radoičić