Potomak slavne dubrovačke porodice: Život i delo Ivana Đaje

Manifestaciju održanu u Svečanoj sali otvorio je akademik Vladimir S. Kostić, predsednik SANU, a o životu i radu Ivana Đaje govorili su Negoslav Đaja, profesor Pavle Anđus, profesor Bato Korać i akademik Dejan Popović.

Izložba posvećena utemeljivaču naučne fiziologije u Srbiji, kao i Beogradske fiziološke škole poznate po geslu “nijedan dan bez ogleda“ (“Nulla dies sine edžperimentum“), imala je za cilj da široj javnosti predstavi Đajin doprinos i zasluge na unapređenju istraživačke metodologije, kao i sveobuhvatnu primenu njegove akademske zaostavštine. Pored uvida u profesionalnu biografiju, postavka je nastojala da, osvrtom na detalje iz Đajinog privatnog života, ukaže na preplitanje jedne lične istorije i istorije nastanka naše škole fiziologije.

Ivan Đaja je rođen u Avru u Francuskoj od oca Božidara, Srbina iz Dubrovnika i pomorskog kapetana, i majke Francuskinje Delfine Depoa. Nakon završene osnovne i srednje škole u Srbiji, Ivan se vraća u Francusku gde 1903. upisuje studije na Sorboni. Prvi naučni rad objavljuje već sa 22 godine, a 1909. brani doktorsku tezu na ovom elitnom pariskom fakultetu. Iako Francuz po majci i doktor Sorbone, vođen iskrenim patriotizmom Ivan Đaja se vraća u Beograd gde 1910. osniva Institut za fiziologiju (Fiziološki zavod), prvi te vrste u jugoistočnoj Evropi.

Od 1919. godine kao vanredni profesor, predaje fiziologiju i fiziološku hemiju (današnja biohemija) na Beogradskom univerzitetu, a redovni profesor postaje 1921. Godinu kasnije postaje dopisni član Srpske kraljevske akademije (SKA, preteča SANU), da bi deceniju kasnije bio izabran za redovnog člana. Prvih godina četvrte decenije, bio je izabran i za dopisnog člana Jugoslovenske akademije znanosti u Zagrebu, kada inicira osnivanje Oceanografskog instituta u Splitu, naučne ustanove za proučavanje biologije mora koja i danas uspešno radi. 

Osim toga što je bio jedan od najvećih srpskih naučnika - fiziolog i biolog, osnivač naučne fiziologije zasnovane na eksperimentalnim osnovama i dobitnik prestižnih međunarodnih naučnih priznanja, Ivan Đaja je ostao upamćen i kao filozof, književnik, rektor Beogradskog univerziteta, prvi dopisnik “Politike“ iz inostranstva, umešni flautista, ali i čovek slobodnog duha koji je nesputano izražavao svoje stavove i bio spreman da za to plati punu cenu u zemlji “u kojoj nije morao da živi i koja prečesto nije shvatala značaj svojih velikana“.

Koliko su Đajini naučni radovi bili značajni, najbolje svedoči njegov prijem u Odeljenje za medicinu i hirurgiju u Francuskoj akademiji nauka (1955), i to na upražnjeno mesto ser Aleksandra Fleminga, slavnog pronalazača penicilina. Godinu dana ranije, rektor Sorbone uručiće mu i titulu počasnog doktora nauka Pariskog univerziteta. Napomenimo da će Đajin prijem u Francusku akademiju biti povod za jedan mali diplomatski skandal. Naime, na svečanosti upriličenoj povodom Đajinog prijema za dopisnog člana, nije bio prisutan jugoslovenski ambasador.

Sposoban za finu ironiju i pobornik bratstva među ljudima, bio je oduvek trn u oku domaćim vlastima. Školske 1934-35. je kao rektor Beogradskog univerziteta zajedno sa pobunjenim studentima protestovao protiv upada policije u prostorije fakulteta, braneći autonomiju ove institucije i njene studente. Kada su ga 1945. predstavili Josipu Brozu “kao studentsku majku i crvenog rektora“, s obzirom da je štitio prosocijalističku predratnu omladinu, odgovorio je - “ja sam ih samo štitio da mogu da uče, a njihove potičke zanose sam smatrao mladalačkim neozbiljnostima“.

Bio je pravdoljubiv i principijelan u svojim stavovima kada su u pitanju nauka, ali pre svega stručnost. Njegova sloboda izražavanja imala je svoju cenu, imajući u vidu da posle Drugog svetskog rata pa do kraja života više ništa nije mogao da objavi u svojoj zemlji. Često je smatran buntovnikom, i bio pogrešno i zlonamerno tumačen. Tako je shvaćena i njegova zdravica koju je održao na banketu u vezi sa novom ministarkom prosvete Mitrom Mitrović (supruga Milovana Đilasa) - “pozdravljam Vas kao osobu koja je došla na mesto koje su u ovoj zemlji zauzimali Sveti Sava i Dositej Obradović“, ili kada se suprotstavio predlogu da Josip Broz postane akademik. 

Bio je zapamćen kao veliki gospodin, ljubazan i kulturan u ophođenju s okruženjem, ali je znao i da se našali na svoj račun. Govorilo se da je prijateljima imao običaj da kaže - “Dođite, svratite, da mi vidite ćerku, to je najbolje iz fiziologije što sam uradio“.

Siniša Kovačević