Novosađani Mojsijeve vere pre tri veka podigli svoj prvi hram

Istina, u vreme kad im u Somboru, Subotici, Velikom Bečkereku, pa ni „kosmopolitskoj“ Pešti nije dozvoljavano ni da prenoće ako se tu zadese, u tek formiranom Rackom Selu lepo su ih prihvatali i za stanovnike. Jer, žitelji, većinom Srbi, i sami su jedva koju godinu ranije izbegli na jug Ugarske u Velikoj seobi 1690.

Prvi hram, kojem je u Muzeju Vojvodine posvećena nedavno otvorena izložba, podigli su već 1717. u glavnoj, Gospodskoj ulici, na mestu pored današnjeg hotela „Vojvodina“. U Petrovaradinskom Šancu su tada živele samo porodice Mark, Mojsej i Jakov, s 13 duša, a pošto je za versku službu potrebno bar deset muškaraca starijih od 13 godina, očigledno su troškove gradnje plaćali i njihovi sunarodnici iz okolnih naselja, u kojima nisu imali svoj molitveni dom. Kako je izgledala najstarija bogomolja u gradu posle pravoslavne Saborne crkve, ne zna se tačno, ali pouzdani hroničar jevrejske zajednice Pavle Šosberger piše da je morala poštovati stroge propise Svetog rimskog carstva, na koje je često presudno uticao katolički kler. Dakle, nije smela da bude viša od okolnih kuća niti da se ističe gabaritom, a po konturama je trebalo da liči na žitni magacin. Sigurno su se vernici morali mnogo čega odricati, pogotovu što im je tako malobrojnima bilo dozvoljeno da se uglavnom bave zanatima o koje se druge nisu otimali, te sitnom trgovinom, zapravo torbarenjem, i jedva su preživljavali.     

Kad je privredno ojačani Novi Sad 1748. kupio od carice Marije Terezije status Slobodne kraljevske varoši i dobio ime, elibartaciona prava nisu važila i za Jevreje, već je formiran kvart, zapravo geto, gde su svi morali preći iz dotadašnjih kuća. U početku je tzv. Čivutski sokak (današnja Futoška ulica) bio ograđen lancem i katancem zaključavan u šest posle podne, nakon čega je stanarima zabranjeno da napuštaju svoje domove i zalaze u druge delove grada. Tu su naredne godine kupili jednu trošnu zgradu i uredili je za bogosluženje, ali su jedva čekali da stvore dostojniji ambijent.

Na mestu te straćare vrlo brzo – 1780 – sazidana je treća sinagoga, ali se i ona pokazala privremenom. Nakon Edikta o verskoj toleranciji cara Josifa II najzad se moglo zidati lepše i veće zdanje pa je četvrta, prostranija bogomolja, s galerijom za žene, završena 1826. Delimično je izgorela u fatalnom bombardovanju 1849, kad je Novi Sad bio toliko razoren da se u meritornim bečkim krugovima čak razmišljalo o tome da se ne obnavlja već preseli negde u atar. U gradu u kojem se privredni život tek obnavljao, Jevreji, koji su se kao i ostali meštani sporo vraćali iz izbeglištva, tek nakon tri godine obnovili su sinagogu i narednih decenija je više puta rekonstruisali da bi mogla primiti sve veći broj vernika.

Početkom 19. veka, mada je činila manje od sedam procenata stanovništva, jevrejska zajednica je toliko ekonomski ojačala da je mogla naručiti najveći građevinski kompleks u varoši – školu, sedište svoje opštine i novu sinagogu. Od stare su se s dosta sete rastali 1906. i naredne tri godine radi bogosluženja okupljali u velikoj sali Grand hotela „Majer”. Imalo se, moglo se, pa su angažovali sunarodnika, proslavljenog peštanskog neimara Lipota Baumhorna, koji je, osim stambenih zgrada i javnih ustanova, projektovao po Habzburškoj imperiji i više od 20 sinagoga – između ostalog u ugarskoj prestonici, Velikom Bečkereku, Rijeci, Segedinu, Solnoku, Murskoj Soboti, Estragonu...

Reprezentativno secesijsko zdanje, kojem je uzor veća segedinska sinagoga, imalo je instalirane orgulje i blistalo je ukrašeno brojnim vitražima, do danas je ostalo jedno od repernih za arhitektonsku baštinu Novog Sada. U međuratnom periodu često je drag gost bio i vladika bački dr Irinej Ćirić, pogotovu na Roš Hašanu, kad je dolazio da okupljnima čestita njihovu Novu godinu.

Slomom Kraljevine Jugoslavije 1941. počelo je stradanja ovdašnjeg naroda izrailjskog i njihovog hrama jer, čim su u umarširale u grad, hortijevske trupe su oštetile kupolu i dosta prozora. Najgore je tek sledilo. Pod svodove Sinagoge okupatori su 26. aprila 1944. sabili 1.900 Jevreja svih uzrasta i ostavili bez hrane, vode i osnovnih higijenskih uslova, da čekaju transport stočnim vagonima u Aušvic i druga stratišta. Iz njihovih domova potom je tu dovožen vredan stilski nameštaj. 

Omiljeni Karađorđev trgovac

Gotovo čitav vek presudnu ulogu na život jevrejske zajednice u Novom Sadu, a pozajmicama i gradnju druge, treće i četvrte sinagoge, imala je veletrgovačka, prebogata porodica Hiršl, čiji su članovi bili sudije ili predsednici opštine svojih sunarodnika. Pogotovu što su od bečkog dvora dobili status „zaštićenih Jevreja“ pa su živeli u Petrovaradinu, inače, uredbom rezervisanom za katoličko stanovništvo. Simon Hiršl je kao mason bio prijatelj s generalom regimente na Tvrđavi, ali i mitropolitom Stefanom Stratimirovićem. Preko njega je stekao i poverenje Karađorđevih vojvoda pa je ustanike snadbevao provijantom. 

Pred rat u Novom Sadu je živelo 4.500 pripadnika Mojsijeve vere, dok je oslobođenje dočekalo manje od hiljadu. Narednih godina su se iseljavali u tek osnovani Izrael pa ih je ostalo jedva trista. Kako se u vreme sveopšte ateizacije broj vernika smanjivao, Sinagoga je sve ređe korišćena, a bogosluženje održavano u klubu Jevrejske opštine.

Napokon je Sinagoga 1991. predata na korišćenje Gradu, koji je tako dobio za koncerte jedan od akustičkih najboljih prostora u državi.

Miško Lazović