Na Šimunu, dvorac kao čardak ni na nebu, ni na zemlji

Na okućnici negdašnjeg dvorca su zaparloženi hrastovi i voćke obrasle gustim rastinjem, tako da se do mesta gde se nalazilo zdanje porušeno pre nepuni vek, gotovo nemoguće probiti.

Vredelo je bar pokušati, u društvu Mileta Klepića iz Novog Kneževca, koji je odrastao u obližnjem Podlokanju i dobro poznaje ovdašnje prilike, pa iz priča zna kako je tu nekad bilo raskošnih odaja u dvorcu, a oko njega park, voće i vinova loza. Jabuke obrasle u šiprag, bez obzira što ih niko ne orezuje i ne šprica, dobro su ponele rod. Atilu Čanjija iz Majdana sreli smo na susednoj nivi u špartanju suncokreta, koji veli da je dvorac sigurno bio lep i seća se da je tu pio vode sa arterskog bunara, da je bilo voća i grožđa, ali da se ne može prići.

Okolo obigravaju srndaći, pa nije slučajno da su u netaknutoj prirodi lovci namestili visoku čeku, a iz obližnjeg žita uzdiže se graničarska osmatračnica. Nismo se izlagali riziku da s druge strane obiđemo lokaciju nekadašnjeg dvorca, da se ne bi slučajno obreli na rumunskoj strani na tlu Evropske unije.

Mile Klepić je ispričao da su nakon Prvog svetskog rata, kada je ovde utemeljena državna granica i dvorac pripao Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, na imanju radili neki meštani sela Podlokanj, koje su osnovali ovde naseljeni solunski dobrovoljci. Poznato mi je da je Stevan Vejin pre nego što se njegova dobrovoljačka porodica naselila u Podlokanj radio kao vrtlar u dvorcu.

„Dvorac znam kako je izgledao sa slike, ali sećam se ostataka dvorca nakon rušenja koji su bili mnogo svežiji, jer smo tu dolazili“, priča Klepić.

„Okućnica bivšeg dvorca je bila uređena, jer se tu nalazio park, bunar i mali bazen, sećam se da su meštani dolazili da bi od preostalog voća uzimali samonikle izdanke za sadnice, a dolazilo se i po pitku vodu u toku letnjih poljoprivrednih radova u sezoni okopavanja useva i žetve. Dvorac je sagrađen na potesu gde je plodna zemlja, teren bogat divljači, a svega nekoliko kilometara udaljenosti je od železničke stanice na trasi pruge iz pravca Segedina prema Kikindi i Temišvaru, kojom je jedno vreme iz Evrope prema Istambulu tutnjao i čuveni Orijent ekspres. Bogati ljudi u to vreme dolazili su vozovima i fijakerima, a zimi i saonicama.

Osam porušenih zdanja u srednjem Banatu

Na tlu srpskog dela Banata trenutno se nalazi tridesetak starih dvoraca, od kojih skoro polovina ima neku funkciji jer se u njima smeštene institucije, ili su u privatnom posedu, dok ostale nagriza zub vremena i iščekivanje restitucije i povraćaj naslednicima. Tako u srednjem Banatu na području zavoda za zaštitu spomenika kulture u životu je devet dvoraca, dok je osam doživelo sudbinu sličnu dvorcu na Šimunu, porušeni su uglavnom u periodu između dva svetska rata, a neki i kasnije. Takva sudbina zadesila je dvorac Lajoša Karačonjija u Novom Miloševu, zatim dvorci Ernea Kiša i porodice Bobor u Elemiru, zdanje Šoljmoš u Novom Bečeju, dvorac grofa Rogendorfa u Banatskom Dvoru, jedan od tri dvorca porodice Hertelendi u Bočaru, Karakaš u Konaku i dvorac “Čito” Andrije Čekonjića koji se nalazio na samoj granici kod Žombolja.

Klepić nas upućuje da više istorijskih činjenica o dvorcu sigurno zna njegov prijatelj Jožef Sabo iz Novog Kneževca, istraživač zavičajne istorije Banata, ali da je njemu poznato da je od cigala porušenog dvorca, delimično korišćena za gradnju škole u Podlokanja, nekih zgrada u Banatskom Aranđelovu, pa i gde su ugrađeni neki prozori iz dvorca. On je uveren da dvorac verovatno nije mogao biti porušen tek tako, nego da je verovatno sve bilo organizovano prema opredeljenju vlasti, s obzirom na položaj dvorca koji se našao na graničnoj međi. Prema rečima Klepića dvorac je mogao biti srušen između 1925. i 1928. godine, jer su teda placevi za dobrovoljce isparcelisani u Podlokanju, Sigetu i Banatskom Aranđelovu.“   

Potes Šimun je pre razgraničenja nakon Velikog rata pripadao ataru naselju Valkanj na tlu današnje Rumunije. Nekadašnje posede  pustare Obeba, Oroslamoš, Valkanj, Rabe, Majdan, Podlokanj i Kočovat je 1781. godine kupio poznati biskup Ignac Baćanji na podaji banatskih komorskih dobara u Beču, a 1785. počeo da ih naseljava mađarskim duvanyijama i baštovanima.

Istraživač zavičajne istorije Banata Jožef Sabo predočava da je bogata familija Baćanji gotovo vek i po držala sva ova imanja, najviše zbog vrlo kvalitetne proizvodnje banatskog žita, vrlo traženog na svetskom tržištu. Posle smrti Ignaca Baćanjija posed u selu Valkanj je nasledio Lajoš Baćanji, prvi predsednik Vlade Ugarske u revoluciji 1848/49. a pogubljen je 1849. sa ostalim vođama revolucije u Aradu, da bi taj posed 1850. godine kupio poznati grčki cincarski trgovac i bankar Georg Simeon Sina.

„Pošto se Simeon mađarski naziva Šimon, po njemu je nazvan deo atara Šimun, gde je bio majur koji se prostirao pored pruge koja je išla iz Evrope prema Istambulu, tako da se lako stizalo. Godinu dana pre smrti Sine, on prodaje imanje Valkanj 1875. koje kupuje više vlasnika, pri čemu majur Šimun uzima poznati jevrejski trgovac Lajoš Švarc, koji je imao mađarsko plemstvo, predikat “od Okanja”, pa tu 1898. izgrađuje dvorac. Plemić Lajoš Švarc po Ugarskoj u južnim krajevima imao nekoliko poseda i na svim poseidma je imao slične dvorce, jer je bio jako bogat, pa i poslanik parlamenta. Posle Prvog svetskog rata porodica Švarc je izgubila posed Šimun u ataru Valkanja, koji je pripao Kraljevini SHS. Dvorac na majuru Šimun je sve do 1928. bio u životu, kada je razrušen. Pre nego što je osnovano selo Podlokanj deo kolonista je živelo na majuru Šimun i tu radili. Dvorac se prostirao u prelepom parku, videlo se da se tamo ranije bogato živelo. Prema mojim saznanjima dvorac je kupila jedna porodica iz Đale i potom je razrušen, a materijal je najviše poslužio da se naprave salaši i neki objekti, za šta se koristila ne samo cigla i materijal od dvorca nego i od pomoćnih zgrada sa imanja“, ispričao je za naš list Jožef Sabo.

Milorad Mitrović