Industrijsko nasleđe u Vojvodini lagano nestaje

Izložbu je otvorila ministarka Zorana Mihajlović, a posetioci su između ostalog, mogli da vide Titov "plavi voz", kao i najsavremenije vozove koji idu našim prugama, zatim bagere i drugu mehanizaciju koja se koristi za izgradnju puteva. Osim toga, prikazani su brzi punjači za električne automobile na auto-putu, oprema koju koriste preduzeća u vazdušnom saobraćaju, dronovi, čamci i oprema za kontrolu plovidbe u vodnom saobraćaju, razni simulatori…

Sigurno je da će pretvaranje beogradske stanice u muzej biti zahtevan i dugotrajan proces, ali je predlog dobro prihvaćen u javnosti upravo kao znak da se može promeniti pristup prema industrijskom i tehnološkom nasleđu koje nas okružuje i koje u najvećem delu propada jer ne postoje ideje, a još manje novac, da se nešto učini. Obzirom na brzinu razvoja tehnologije u svim oblastima, industrijsko-tehnološko nasleđe sad već podrazumeva i objekte koji su se do pre samo par decenija smatrali modernim, dok su mnogi iz ranijih faza industrijske revolucije potpuno nestali.

Iako je industrijsko i tehničko nasleđe obeležilo dva prethodna veka, kako u Vojvodini i Srbiji, tako i široj regiji, na početku 21. veka ono ubrzano propada usled zahuktalog razvoja novih tehnologija, procesa i običaja. Posledica takvog razvoja je gašenje i nestajanje velikog broja postrojenja i procesa.

Kada se govori o industrijsko-tehnološkom nasleđu u Vojvodini, ono se mora posmatrati kroz procese koji su promenili izgled ovog prostora u poslednja dva veka, a svakako najznačajniju ulogu u tome je imala izgradnja Velikog bačkog kanala i kompletnog kanalskog sistema u Vojvodini koji je doprineo da postanemo jedna od najvećih žitnica Evrope.

Današnjoj uređenosti vodnog režima prethodili su brojni hidrotehnički poduhvati jednako vezani kako za omogućavanje bezbedne plovidve, tako i za odbranu od poplava. Za te potrebe je od početka 18. pa sve do druge polovine 20. veka podignut veliki broj ustava, brodskih prevodnica i crpnih stanica na parni i dizel pogon, od kojih je dobar deo očuvan, a jedan deo još u funkciji prvobitne namane. Dobar primer iskorišćenosti tehnološkog nasleđa svakako je prevodnica u Malom Staparu, jedna od prvih izgrađenih u Vojvodini, koja je i dalje u funkciji, a gde je pre desetak godina potpuno rekonstruisan do funkcionalnog stanja jedini preostali mlin na mirnim vodama. Ovaj objekat kojim upravljaju “Vode Vojvodine” od tada služi kao mesto za održavanje raznih događaja, ali i kao “živi svedok” nekadašnjeg industrijskog napretka.

Poseban segment je klasično industrijsko nasleđe, koje se u Vojvodini uglavnom vezuje za prehrambenu industriju koja i danas dominira u pokrajini. U urbanističkom, arhitektonskom, tehnološkom smislu, u smislu organizacije rada i uspešnosti poslovanja, u Vojvodini se u okviru prehrambene industrije izdvajaju tri vrste kompleksa: pivare, šećerane i klanice, dok se od neprehrambenih delatnosti najranije  počelo sa izradom tekstila i proizvodnjom građevinskog materijala. Veoma rano su po Vojvodini osnivane kudeljare, tkačnice, svilare, a nakon početne prerade drveta za građevinski materijal, prešlo se i na proizvodnju nameštaja. Zemlja se kao osnovni građevinski materijal najpre koristila za ručno pravljenje cigle, a u 19. veku prešlo se na manufakturnu, a kasnije na industrijsku proizvodnju, te se otuda na području Vojvodine pojavio veliki broj ciglana koje su danas većinom napuštene.

Železnica je imala ključni značaj u ekonomskom i društvenom životu 19. veka, a prvi voz za prevoz tereta na teritoriji današnje Vojvodine, a tadašnjeg Tamiškog Banata, pojavio se 1854. na relaciji Oravica (Rumunija) – Jasenovo – Bazijaš (Rumunija), a dve godine kasnije počeo je i putnički saobraćaj. Par godina kasnije otvorena je pruga na relaciji Segedin – V. Kikinda – Temišvar i Temišvar – Vršac, a veza Zrenjanina sa Kikindom uspostavljena je 1883. godine.

Povoljna geografska konfiguracija omogućila je da se na početku 20. veka na teritoriji današnje Vojvodine izgradi najgušća železnička mreža u Podunavlju, a prema nekim izvorima Vojvodina je u periodu između dva svetska rata imala najgušću mrežu pruga u Evropi.

Stanične zgrade pratile su razvoj, potrebe, ekonomske i tehničke mogućnosti, kao i istorijske stilske pravce, tako da postoje značajne razlike između zgrada u većim gradovima i onih po selima. Obzirom da je nekoliko pružnih pravaca u Vojvodini ugašeno, brojne železničke stanice po selima su ostale van funkcije i ovi objekti “iščekuju” svoju dalju sudbinu, nadajući se da će poput beogradske i njima biti pronađena nova namena. 

Fabrike koje su osnivane po Vojvodini pre stotinak godina zahtevale su i veliki broj radnika jer je već tada uveden rad po smenama. Zbog toga su u blizini fabrika građene i stambene kolonije za njih. U ovome su prednjačile šećerane, pivare i tekstilna industrija koje su svoje radnike “držale” blizu fabrika, a mnoge od ovih radničkih kolonija se i danas uz manje ili veće intervencije koriste za stanovanje.

Niko Perković