U potrazi za portretom pronađen i ikonstas

Prvobitno traganje je počelo sredinom osamdesetih godina prošlog veka slučajnim čitanjem Rusinskog kalendara iz 1921, odnosno hronike Kucurske parohije koju je krajem devetnaestog veka napisao ondašnji sveštenik Pavel Lukić. On u svom tekstu, u jednoj polurečenici kaže da je Arsenije slikao portret vladike Konstantina Stanića uz konstataciju da se portret nalazi u kucurskoj fari (parohiji). Nažalost, u vreme iščitavanja pomenute hronike tog portreta više nije bilo u parohiji, i gubi mu se svaki trag. Godine su prolazile i nenadano, opet u jednom od brojnih godišnjaka-kalendara objavljena je fotografija portreta vladike Konstantina Stanića uz podatak da se on nalazi u Konzistorijalnoj dvorani grkokatoličke crkve u Križevcima. Obzirom da u do tada objavljenoj stručnoj literaturi nigde nije signiran pomenuti portret, motiv za traganjem je oživeo. Prva tri pokušaja da se dobija projektna podrška za istraživački postupak su propala. Tek četvrti put u 2021. godini, Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, propise, upravu i nacionalne manjine-zajednice i Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina su podržali ideju, a uključila se i Radio-televizije Vojvodine (Redakcija na rusinskom jeziku).

Na put se krenulo u „piku“ trećeg talasa epidemije korone, uz pozivno pismo i odobrenje Križevačkog vladike monsinjora Milana Stipića, sa hrpom papira i medicinskih potvrda o vakcinisanju, tv ekipom i kompletnom opremom.

Međutim, odmah po dolasku u Križevce, ispostavilo se da portret vladike Konstantina Stanića nije više tamo, što je malo obeshrabrilo istraživački tim, ali na sreću ubrzo je ova enigma rešena: portret je premešten u Grkokatoličko Sjemenište u Zagrebu.

- Portret Konstantina Stanića sigurno je, prethodno stručnoj javnosti nepoznati rad Arsenija Teodorovića. Vreme nastanka portreta precizno još nije utvrđeno. Nastao je najverovatnije od datuma kada je bio izabran  za osiječkog vikara (1808) ili najkasnije, u vreme slikanja ikonostasa crkve Uspenja Bogorodice u Kucuri (1813). Portret je ulje na platnu, dimenzija 69,5 h 53,8 cm, nije potpisan i datiran. Na poleđini platna nalazi se sloj voska, koji svedoči o konzervaciji portreta. Zbog voska na poleđini, nije bilo moguće utvrditi da li se tu nalazio potpis autora, a poznato je da se Arsenije Teodorović najčešće potpisivao na poleđini portreta – ispričala je mr Dragojla Živanov, nekadašnja muzejska savetnica Galerije Matice srpske koja je sa svojom koleginicom Milenom Vrbaški angažovana u ovom projektu. 

Najveći deo Teodorovićevog opusa obuhvata religiozno slikarstvo, koje mu je kao i drugim slikarima 18. i 19. veka bilo glavni izvor prihoda. Između prvog ikonostasa u crkvi Sv. Nikole u Baji koji je započeo 1793. i poslednjeg, u Sabornoj crkvi Sv. Trojice u Budimu iz 1820. je više od 20 ikonostasa koje je izveo zajedno sa brojnim pomoćnicima. (U katalogu izložbe iz 1978. se navodi da je naslikao 26 ikonostasa). Na početku karijere (1872-1794) potpisivao se kao Arsenije Pandazić (Pantazić), da bi posle usvojio prezime Teodorović. Ono što je posebno interesantno za ovog čuvenog slikara jeste da istorija umetnosti nije zabeležila postojanje nijednog portreta ovog umetnika tako da je njegov izgled danas  nepoznat.

Zadovoljni što je uspešno okončana višedecenijska potraga za zagubljenim delom Arsenija Teodorovića, istraživački tim NAR-a se u Zagrebu susreo sa novim iznenađenjem. Naime, u razgovoru sa Danielom Vranešićem, rektorom Sjemeništa, saznali su da se u Stojdragi kod Samobora u crkvi Sv. Jurja nalazi većim delom sačuvan ikonostas koji je oslikao Arsenije Teodorović. Stručnoj javnosti ni taj podatak nije bio poznat.  

Nenadano, sedmočlana ekipa se uputila u Stojdragu. Put nije bio uzaludan: oštro oko i prethodni istraženi arhivski dokumenti u Križevačkoj eparhiji su potvrdili autorstvo-rad Arsenija Teodorovića.

- Njegovi radovi za  „katolike vizantijskog obreda“ (grkokatolike) sada su brojniji. Prethodno je bilo poznato da je bio angažovan na izradi dva ikonostasa – u Ruskom Krsturu (1793) i Kucuri (1813).  Ovim dvema se priključuje i svakako najvažniji, prethodno nepoznati ikonostas, naslikan za katedralnu crkvu Presvete Trojice u Križevcima. O ovome ikonostasu, danas nekompletnom, jer je krajem 19. veka prilikom opsežne rekonstrukcije križevačke Katedrale izmešten najpre u parohijsku crkvu u Plavšincima, a potom, u 20. veku u malo mesto u Žumberačkom gorju, Stojdragu, možemo donositi sud samo na osnovu očuvanog ostatka - kaže Milena Vrbaški.

Konferencijom za novire u Medija centru RTV Vojvodine medijima, stručnoj javnosti i zainteresovanoj  publici prezentovani su rezultati istraživanja. Time je završena prva faza projekta „Likovni kosmoplitizam u galeriji portreta Križevačke eparhije-nepoznti rad Arsenija Teodorovića“  kojeg je realizovao NAR.

- Očigledno je da treba ući u drugu fazu u kojoj bi se obavila dodatna arhivska istraživanja i u Hrvatskoj i Srbiji kako bi buduća knjiga kao finalna faza ovog projekta bio dokumentovaniji jer ime Arsenija Teodorovića i njegov značaj u istoriji srpskog slikarstva to zaslužuje. Svakako da rezultati ovog istraživanja predstavljaju veliki doprinos grkokatoličkoj konfesiji i njenom kulturnom nasleđu, a ništa manje taj značaj je važan i rusinskoj zajednici u Srbiji i Hrvatskoj jer su dodiri sa Teodorovićem snažni  – kaže Jelena Perković koordinatorka projekta.

Niko Perković