Kulturna Baština Vojvodine: Bela Crkva

Upravo ta velelepna zgrada nekadašnjeg štaba pograničnog puka 1920. po nalogu kralja Aleksandra Prvog Karađorđevicća, postaje dom Marijinskog donskog instituta, škole za devojke prognane sa nekadašnje teritorije Ruske Imperije. U tom periodu u Beloj Crkvi živelo je oko 2.500 ruskih izbeglica, od oko 75.000 koje su se našle u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

Devojački Marijinski donski institut, kao školska ustanova, radio je od 1920. do 1944. i u njemu je oko 1.000 devojaka steklo srednjoškolsko znanje.

Posle Drugog svetskog rata u zgradi se nalazio Dom JNA. U tom periodu došlo je i do nekih promena na zgradi, pa je i ulazni deo pretrpeo određene izmene u duhu sa tadašnjim vremenom. Od pre 15 godina kada je Vojska napustila Belu Crkvu zgrada se sve više zapušta da bi protekih 10 godina bila potpuno prazna. Vojska Srbije pokušala je da proda objekat na nekoliko licitacija, uvek bez uspeha. Poslednja je bila 2019. kada je za objekat od 3.231 kvadratnih metara, uz koji ide i kuhinja sa restoranom, kuglana i zemljište, trebalo izdvojiti 246.000 evra.

Bela Crkva je kao i gotovo sve varoši u Banatu do Drugog svetskog rata imala značajnu i veoma aktivnu jevrejsku zajednicu. Sinagoga je podignuta 1898. u ulici Adrijana Šmita 9, danas Dejana Brankova. Preživela je razne ratove i okupatore, ali period nakon Drugog svetskog rata nije nikako.

Nakon rata, tačnije 1949. pod izgovorom da nema više Jevreja u Beloj Crkvi sinagoga prodata je pod vrlo sumnjivim okolnostima Seljačkoj radnoj zadruzi „Dobrovoljac”, čiji su radnici počeli da je ruše ciglu po ciglu i od njenih cigala, slučajno ili ne, podigli svinjce prema Neri. Od nekadašnje jevrejske bogomolje danas su ostale samo ograda i kapija.

Evangelistička bogomilja u Beloj Crkvi izgrađena je 1878. u tadašnjoj Maderšpahovoj ulici, današnja Jovana Cvijića. Crkva koja je 1926. generalno obnovljena, ne raspolaže umetničkim delima. Kako je odlaskom Nemaca broj evangelista nakon Drugog svetskog rata smanjio, bogosluženja se u evangelističkoj crkvi ne održavaju godinama i ona je u prilično zapuštenom stanju.

U kući pored zatekli smo ljubaznu gospođu koja je sa dva vučjaka izašla da nam objasni kako ključeve crkve ima komšija Zolika. On se javio na telefon, ali je rekao da nije kod kuće. Gospođa koju bi bez problema mogla da igra Ružica Sokić, objasnila nam je kako su još Zolikini roditelji dobili status domara crkve i da se povremeno pojavljuje mađarski evangelistički sveštenik iz Pančeva.

Vila „Radulović” i njeno rajsko dvorište sa fontanom vlasnika Vase Radulovića podignuta je pred kraj 19. veka na uglu ulica Žarka Zrenjanina i Vojske Jugoslavije i predstavljala je jednu od najlepših građevina tog perioda u Beloj Crkvi.

Vasa Radulović rođen je 1854. u Beloj Crkvi. Bio je Belocrkvanin rumunskog porekla (Vasil Radul), trgovac tekstilom, proizvođač svile, uspešan vinogradar, bankar i belgijski konzul u Beogradu (1904-1914). Bio je jedan od osnivača belocrkvanskog rumunskog pevačkog društva 1879. godine, kao i njegov prvi predsednik. Od 1914. pa do smrti 1923. živeo je u Lincu.

Novi vlasnik vile Albert Beker bio je bogati trgovac, ali i zaljubljenik u muziku i operski pevač amater. Beker je u ambijent uneo duh otmenosti i ležernosti. U lepo uređenom vrtu, uz šum fontane i točenja domaćeg vina evropske reputacije, održavale su se svetkovine u čast muzike i života.

Pre izvesnog vremena vlasnik vile postala je kompanija „Ecoagri” koja joj je promenila naziv u „Vila Danica”. Naslonjena na ogradu vile, držeći cigaretu u ruci, jedna žena nam otkriva: „Kažu da je Babić iz Vršca, iz Hemofarma, vlasnik vile. Nema tu nikoga sad. Ponekad dođu, donose prasiće, dovode kuvare, prave večere i žurke, svega tu bude...”

Nedaleko od centra nalazi se katoličko groblje, a odmah iza njega i jevrejsko. Postojali su planovi da se katoličko groblje u Beloj Crkvi nakon Drugog svetskog rata preore što je bio slučaj u nekim vojvođanskim mestima, te da se na tom placu podignu zgrade. Supruga glavnog partizanskog komandanta za Belu Crkvu bila je Čehinja i ona je lobirala da se to ne dogodi, pa su zgrade podignute nedaleko, sa druge strane puta.

Na internetu nalazim vest da su se aktivisti SNS Bela Crkva organizovali i u martu prošle godine, van bilo kakve izborne kampanje,  o svom trošku uređivali katoličko groblje, farbali ogradu, čistili smeće, kosili travu. Redak i svakako hvale vredan primer angažovanja političkih stranaka za opšte dobro na temi koja ne donosi puno političkih poena.

Decenijama zapušteno, groblje je na inicijativu meštanina Bele Crkve Emanuel Veverica očišćeno i uređeno u leto 2020. Novac za uređenje obezbedila je organizcija ESJF European Jenjish Cemeteries Initiative sa sedištem u Kijevu, a radove je izvelo JP „Belocrkvanski komunalac”. Međutim, trava se od tada očigledno nije uredno kosila pa su nadgrobni spomenici ponovo zarasli.

Na inicijativu Emanuela Veverice, pre gotovo tri godine Fondacija „Čuvari“ sa sedištem u Sent Andreji kod Budimešte na čelu sa zastupnikom Ištvanom Hangačijem izvela je radove na restauraciji Nemačkog ratnog vojnog groblja sa grobnicima poginulih austrougarskih vojnika iz Prvog svetskog rata, koje se nalazi u južnom delu Rimokatoličkog groblja na aleji Nera.

Beloj Crkvi, za razliku od nekih drugih mesta u Vojvodini, nema murala posvećenih vođama navijačkih grupa. Veliki mural u Ulici Jovana Cvijića prikazuje nekoliko znamenitih ličnosti sa područja Vojvodine - Milevu Marić, Paju Jovanovića, Jovana Steriju Popovića i Mihajla Pupina i Vasa Popu sa rečenicama u „oblačićima” ispisanim na različitim svetskim jezicima.

Nedaleko, na zidu Gimnazije je i mural Milana Milosavljevića – Deroksa posvećen Radovanu Periću (1950-1999) jednom od heroja sa Košara. U Železničkom parku nalazi se i mural, rad jedne francuske umetnice posvećen slavnom pesniku Vasku Popi rođenom u selu Grebenac u belocrkvanskoj opštini sa nazivom njegove možda najlepše pesme, neki kažu i najlepše ljubavne poeme na srpskom jeziku -  „Očiju tvojih da nije...”

Mađarska fondacija finansirala je kompletnu restauraciju i obnovu memorijalnog kompleksa Nemačkog ratnog vojnog groblja, čišćenje, zaštitu spomenika i njihove vraćanje u prvobitno stanje.

Nemačko ratno vojno groblje sa spomeničkim obeležijima stradalih za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918) nastalo je radom jednog belocrkvanskog ženskog dobrotvornog i humanitarnog udruženja i osveštano je 1922. na prigodnom ceremonijalu.

Na katoličkom groblju prošle godine konačno je obnovljen i nadgrobni spomenik slavnog Belocrkvanina Leonarda Bema ko je bio prvi civilni gradonačelnik Bele Crkve posle ukidanja Banatske vojne granice 1872. Bio je gradonačelnik u dva mandata, istoričar, arheolog, kolekcionar, numizmatičar, vrsan vinogradar. Prvi koji na prostoru Južnog Banata proučava arheologiju i bavi se arheološkim iskopavanjima. Bio je suosnivač najstarijeg muzeja u Vojvodini 1877. u Beloj Crkvi kojem je poklonio veliki broj predmeta pronađenih na tlu opštine. Godine, 1861. objavljena mu je u Lajpcigu „Istorija Tamiškog Banata” u dva toma, a nešto kasnije objavio je istorije Bele Crkve i Pančeva. Ostao je upamćen po tome što je sastavio i čuvao u svojoj zbirci čuvena Dupljajska kolica iz bronzanog doba (oko 1500 .p.n.e) koja su pronađena u okolini Dupljaje.

Deo vile Danica-Trajan, čiji vlasnici su bili pračni par Trajan Popesku (1851-1927) i Danica Bokšar (1866-1933), danas je Dom za decu bez roditeljskog staranja Vera Radivojević.

Zgrada je podignuta u poslednjoj deceniji 19. veka. Trajan Popesku bio je predsednik sreskog suda u Beloj Crkvi, vrlo uticajna ličnost onoga vremena. Bio je jedan od članova koji su osnovali Rumunsko pevačko društvo u Beloj Crkvi dok je njegova supruga Danica bila načelnica Dobrotvorne zadruge Srpkinja od 1914. do 1922. i počasna predsednica zadruge Srpkinja.

Zgrada regimentske muzičke škole podignuta je 1841. Izgrađena za potrebe obuke muzičara i vojnog limenog muzičkog orkestra 14. Srpsko-banatske regimente smeštene u Beloj Crkvi. Bila je to prva i najstarija srpska muzička ustanova za obrazovanje vojnih muzičara u ovom delu Banata. Nakon Prvog svetskog rata zgrada je pretvorena u kasarnu Obilić. Posle Drugog svetskog rata  služila je kao sedište javnih firmi koje su 90-tih godina propale i od tada je zapuštena.

Preko puta nje je Oficirska kasarna podignuta 1874. kao dvospratno zdanje za potrebe oficirskog rukovodećeg personala Austro-ugarske vojske. Zadesila je ista sudbina kao zgrada muzike škole.

Vila „Ristić” bila je vlasništvo dr Ristić Velimira (1867-1949), sina čuvenog Belocrkvanina Mihajla H. Ristića (1829-1897). Deda Velimira Ristića, Hristifor Hayi-Ristić (1794-1837) bio je vlasnik prvog srpskog hotela u Beloj Crkvi na uglu Glavne i Vendelinijeve ulice.

Velimir je bio doktor prava, advokat, predsednik Okružnog suda u Beloj Crkvi, bavio se advokaturom do 1941, odlikovan je ordenom Belog orla 1921. godine. Vila je podignuta oko 1900. godine u ulici Jovana Popovića, nekadašnja Šilerova, gde postoji i danas. Poznata je i pod nazivom vila „Babić” pošto je jedno vreme vlasnik vile bio dr Budislav Babić po kome lokalna bolnica nosi ime. 

Robert Čoban