Kuća Županskog biće deo Narodnog muzeja Zrenjanin

Kuća se pre toga nalazila u vlasništvu Bojane Ličanin iz Novog Sada, inače praunuke dr Slavka Županskog. Zbog značaja lika i dela Županskog za grad Zrenjanin, kao borca za srpsko nacionalno pitanje u Austrougarskoj monarhiji, rodila se ideja da se u kući formira depandans Narodnog muzeja Zrenjanin, odnosno spomen kuća posvećena njemu i Srpskom narodnom odboru.

“Ova nepokretnost u budućnosti bi trebalo da postane simbol prisajedinjenja Vojvodine i Banata Srbiji”, navela je lokalna samouprava u obrazloženju odluke da otkupi ovu kuću, koja se nalazi u užem centru grada na Begeju.

Istoričar umetnosti Bojan Kojičić, iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, ističe da, pored istorijske, kuća ima i značajnu arhitektonsku vrednost, jer je projekat njene rekonstrukcije izradio Dragiša Brašovan, jedan od najznačajnijih srpskih arhitekata 20. veka. Brašovan je boravio u Velikom Bečkereku 1919. i 1920. godine obavljajući funkciju gradskog arhitekte. Iz Budimpešte u Veliki Bečkerek došao je na poziv svog zeta, tadašnjeg velikog župana Torontalske županije – advokata dr Slavka Županskog. Pored kuće Županskog, uradio je projekat rekonstrukcije zgrade Srpske zadružne banke, vilu gradonačelnika dr Zoltana Perišića, nažalost srušenu, projekat adaptacije pozorišta, a kruna njegovog stvaralaštva u Bečkereku je Sokolski dom.

- Županski je još 1913. zajedno sa svojom suprugom Anicom Brašovan, nakon povratka sa školovanja iz Budimpešte, kupio kuću iz 19. veka u neposrednoj blizini Srpske pravoslavne crkve Uspenja Bogorodice i parohijskog doma u Svetosavskoj ulici. Županski je od mladog i perspektivnog gradskog arhi-

tekte Dragiše Brašovana naručio projekat rekonstrukcije svoje kuće koja je obuhvatala preoblikovanje fasade, adaptaciju enterijera i dogradnju u dvorišnom delu – objašnjava Kojičić.

Prizemna stambena kuća sa širokim uličnim frontom i dva dvorišna krila, iako samo polovično očuvana, jedna je od najinteresantnijih građevina u Svetosavskoj ulici.

- Prvobitno, kuća je na desnom kraju imala ajnfort kapiju koja je uklonjena zbog pretvaranja kolskog prolaza u lokal. Desna polovina kuće ima očuvanu fasadu, dok je leva u potpunosti degradirana uklanjanjem celokupne dekoracije i probijanjem otvora za lokale bez ikakvog arhitektonskog smisla i reda. Kuća je ovim prepravkama (pre oko tri decenije polovinu kuće je vlasnik prodao nakon čega je pretvorena u lokale) u velikoj meri izgubila svoju arhitektonsku celovitost. Ipak, moguće je na osnovu očuvanog dela izvesti njenu kompletnu rekonstrukciju, što bi bilo veoma važno s obzirom na njen istorijski značaj za grad – smatra Kojičić.

Poslednje tri godine, od smrti arhitekte Slavka, inače unuka dr Županskog, i njegove majke, u kući niko ne živi. Krov prokišnjava, a fasada i spoljna stolarija su u lošem stanju. Naslednici, koji više ne žive u Zrenjaninu, nisu imali interesa i finansijskih mogućnosti da održavaju kuću, a zbog stepena zaštite koju uživa, nije dozvoljena promena spoljnog izgleda, uz minimalne intervencije u enterijeru.

- Da nije postala vlasništvo grada, kuća bi i dalje propadala, a zbog pomenutih ograničenja, ne bi bilo jednostavno pronaći zainteresovanog kupca. Ako bi joj se promenila namena, iz stambene u poslovnu, postojala bi opasnost od narušavanja njenog izgleda, odnosno od gubitka još jednog Brašovanovog  dela u Zrenjaninu. Na ovaj način je njena neizvesna sudbina izbegnuta – ističe Kojičić.

Međutim, to je samo prvi korak. Nakon evidentiranja pokretnih predmeta u kući, koje su obavili zaposleni u Narodnom muzeju Zrenjanin, mora se krenuti u njenu restauraciju i izradu projektno – tehničke dokumentacije adaptacije i prenamene enterijera u muzejsku postavku.

Županijske vlasti priznale Srpski narodni odbor

O događajima koji su se u tadašnjem Velikom Bečkereku desili pre ravno jednog veka govori i ugledna istoričarka Nada Boroš, nekadašnja direktorka Istorijskog arhiva Zrenjanin.

- Srpski narodni odbor u Velikom Bečkereku osnovan je 31. oktobra 1918. godine i bio je prvi Srpski narodni odbor osnovan u Ugarskoj. Da bi izvestili županijske vlasti o svojim odlukama, članovi odbora na čelu sa dr Županskim, prisustvovali su skupu koji je organizovao podžupan dr Janko Agošton, i na zaprepašćenje prisutnih, rekli da su već osnovali Srpski narodni odbor, poštujući princip samoopredeljenja. Izneli su i svoj stav da svako nacionalno veće treba da utiče na svoje sunarodnike, da se u tim teškim vremenima pridržavaju propisa o javnom redu i miru u gradu. Nemajući kud, a i zbog učestalih pljački i krađa po gradu, županijske vlasti su priznale Srpski narodni odbor – navodi Nada Boroš.

- U realizaciju ovog značajanog projekta, koji će obogatiti kulturni sadržaj u gradu, biće uključene dve institucije kulture: Narodni muzej Zrenjanin i Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin. Svako će obavljati poslove iz svoje delatnosti i nadležnosti – naglašava Kojičić.

Lik i delo dr Slavka Županskog od velikog su značaja za istoriju grada Zrenjanina, naročito kada je reč o poslednjim danima Prvog svetskog rata i oslobođenju Velikog Bečkereka 17. novembra 1918. godine. U tom periodu učestvovao je u ključnim događajima na samom kraju 1918. godine, kada je pored učešća u osnivanju Prvog srpskog narodnog veća (31. oktobra 1918. godine), dan kasnije učestvovao i u formiranju Srpske narodne garde. Uz to, bio je veliki nacionalni borac za prisajedinjenje delova Banata, Bačke, Srema i Baranje svojoj matici - Srbiji 1918. godine.

Nakon oslobođenja, Narodna uprava za Vojvodinu poverila mu je položaj velikog župana Torontalske županije sa izvanrednim ovlašćenjima. Odmah zatim, Kraljevska vlada u Beogradu imenovala ga je za vladinog komesara. Nakon završetka studija prava i doktorata, zajedno sa svojom suprugom, dr Slavko Županski se vraća u Veliki Bečkerek, gde 1913. godine otkupljuju kuću koju je Grad Zrenjanin sada preuzeo, a u koju su se tada uselili.

Željko Balaban